Unha escultura de Circe para Vigo

 

A cidade de Vigo protagonista principal na Odisea homérica:

Segundo o relato da Odisea, trala visita por parte de Ulises da baía dos Lestrigones onde foron atacados con pedras, Ulises dirixiuse á illa Eoa, morada da meiga Circe e onde permaneceu un ano. Circe convertera aos seus compañeiros en porcos cunha apócema máxica, mais Ulises consegueu eludir o encantamento grazas a unha herba máxica chamada "molly" e que lle proporcionou Hermes, deus do coñecemento científico. Trala súa estadía dun ano na illa Eoa, Circe apurou a Ulises a visitar o Hades grego, o inframundo grego (América), antes de regresar a Ítaca e onde se reencontraría co espírito da súa nai. 

Do relato anterior e tras supoñer con certeza que a illa  Eolia, onde os ventos sopran con forza nunha dirección ou na outra, correspóndese coa costa andaluza, pódese inferir entón que a baía dos Lestrigones correspóndese con Lisboa e a illa Eoa, dos fermosos atardeceres, correspóndese coas nosas Rías Baixas.

Olissipo, a foz de Ulises

De acordo co anterior, Lisboa en época romana era chamada Olissipo, que significa "a depresión fluvial de Ulises", do indoeuropeo "po" ou "bo", co significado de "fondeira" ou "depresión".

 

Vicus Helleni, capital das rexións Eoas dos gregos dos fermosos solpores.

 

Vigo era chamado en época romana vicus Helleni ou "vicus dos gregos" precisamente polo seu protagonismo no relato grego da Odisea, malia a súa pertenza global á tribo dos Celenos, sendo neste senso a capital ou sede do pobo dos Celenos. Vigo era pois a morada da meiga Circe que residía na illa Eoa dos fermosos solpores. Circe era filla do deus Helios, o sol, e a oceánide Perseis. Por este motivo aos habitantes das Rías Baixas-Arousa, Pontevedra e Vigo- chamábanselles Celenos, do latín vulgar "caelo", que significa "ceo".

 

Caeleo Cadhair, a catedral do ceo 

 

Vigo, pola súa posición xeográfica era a sede, catedral ou trono dos Celenos. Caelobriga ou Caeleo Cadhair.

Neste senso no concello de Santa Comba atopouse unha inscrición funeraria co seguinte epitafio:

Caeleo Cadro/iolonis f(ilius) Cilen/us |(C invertida) (castello) Berisamo / an(norum) LX et Caesa/rus Caeleonis / f(ilius) an(norum) XV / h(ic) s(iti) (...

Caeleo Cadroiolonis pode ser un antropónimo prerromano que signifique "da sede ou do trono dos Celenos", ou sexa "vigués", e o seu fillo xa ten un antropónimo plenamente latino, Caesarus Caeleonis, Caesar "vigués". Cathedra, cadair, cador, cadrís é unha raíz céltica que significa "cidade", "cluster of beehive huts", "trono", "silla", "catedral", "capital" ou "rei", polo que, fronte a unha posible Caelobriga, como capital urbana dos Celenos como topónimo orixinal de Vigo, temos un Caeleo Cador que engade a maiores connotacións relixiosas como "catedral ou sede ou trono do ceo" ao primixenio núcleo vigués. Ao respecto, sempre se discutiu sobre a posibilidade de que o castro de Vigo, amais dun recinto residencial fortificado, fora tamén un importante lugar sagrado ou relixioso onde render culto ao sol e á divindade, capital das famosas rexións Eoas dos gregos. Neste senso en Irlanda hai unha montaña de 1.000 m chamada "Cathair na Feinne", un lugar mítico para os irlandeses que pode traducirse como "o trono dos guerreiros Fianna". Tamén o mesmo nome do barrio de Teis fai alusión a divindade.

 

Vigo tamén era o castelo de Corbenic na procura do Grial

 

Todo o anterior tamén entronca coa topografía ou xeografía oculta da famosa lenda artúrica na procura do Graal e o famoso castelo de Corbenic, do céltico "cor" co significado de "montículo" "promontorio" e do francés antigo "bénic", co significado de "bendecido", o cotarelo custodio do Santo Graal e onde residía a feiticeira Helena de Corbenic, filla do rei Pelles, do grego "pélagos", "rei da vasta extensión do océano", e que resultou ser a nai do casto e virxe cabaleiro Galahad ou Galaz mediante un feitizo que lle fixo ao rei Arturo. Galahad era o máis puro de tódolos cabaleiros da táboa redonda e o elexido para admirar e observar e restituír o devandito Santo Graal á Terra Santa na Galilea, e onde finalmente sería soterrado.

 

Unha escultura de Circe para Vigo

Segundo o anterior cómpre xa unha fermosa escultura da meiga Circe en Vigo no interior do seu palacio, no antigo recinto amurallado do castelo de San Sebastián no entorno do edificio do Concello, que resignifique a importancia da cidade de Vigo na historia universal e na literatura universal do relato homérico. Se en Madrid teñen unha deusa Cibeles en Vigo temos a nosa meiga Circe.

 

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

 

 

Os celtas

 

 

Se consideras aos gálatas como unha pinga ou gota poética que esvarou polo Danubio dende Centroeuropa ata Anatolia, entón Galicia non é celta. Pola contra se consideras aos gálatas e aos celtas ou mesmo á rexión de Galitzia, en Polonia-Ucraína, como pobos ou culturas que ascenderon cara Centroeuropa dende África (celtas arcaicos) e portadores da, aínda máis antiga todavía, raíz africana-bereber "Kal", que significa tribo ou semellante, entón a cultura Hallstat ou La Tène (celtas clásicos) sería, xa que logo, un eco ou reverberación descendente moi posterior desa migración ascendente primixenia, e logo Galicia ou Irlanda ou Escocia si son celtas. O verdadeiro celtismo é moi anterior ao fenómeno da expansión das linguas e dos pobos indoeuropeos circa 2000 a.C e está relacionado, cando menos, co haplogrupo M-81 de orixe norteafricana presente en Galicia e Portugal, nos pasiegos cántabros, en Sardeña e tamén en Gales (5%) e Escocia (1%). As linguas indoeuropeas son un sustrato ou imprimación posterior, malia que se soe asociar comunmente co celtismo e coa difusión do chamado "celtismo clásico" en Europa (Hallstat ou La Tène) pola volta do último milenio antes de Cristo. Polo tanto e a modo de resumen, os celtas clásicos (Hallstat e La Tène) son un eco ou unha reverberación dos celtas arcaicos de orixe norteafricana e que adoptaron unha lingua indoeuropea tralas invasións destes pobos das partes máis occidentais de Europa pola volta do 2.000 ou 2.500 a.C. Senegal sería o pobo ou tribo (gal) dos zenas ou sanhagah,  (xentes dos oasis) que habitaban Mauritania, e o zenaga sería a súa lingua.

Segundo as fontes dos historiadores romanos, o deus dos celtas era unha especie de Mercurio psicopompo ou heraldo dos deuses, representado na maior parte das veces coma Hermes cun caduceo ou vara de Esculapio. Neste senso Hermes foi o protector de Ulises na illa Eoa antes da súa viaxe ao inframundo grego (América). Non hai nada máis celta que intercalar eses líquidas na fala.

O segredo está nas vacas, os xenuinos "celtas arcaicos" viñeron de África, as mesmas vacas con cornos en forma de lira hainas na Galicia e na Galitzia podólica, de tal xeito que; as cachenas rubias coma a raza Highland (celtas do oeste), as cachenas húngaras (celtas do leste), as cachenas italianas (celtas do centro), despois temos as vacas grises coma a pardo-alpina (expansión neolítica de Oriente Medio) e as vacas negras de gran tamaño (Centroeuropa, estepas rusas e indoeuropeas). A orixe do chamado "tronco roxo megalítico" tivo lugar no gando N'Dama de África. Qué sería dos suízos sen as súas vacas de raza Simmental.

Europa é simétrica e dende sempre estivo "subxugada" a continuos movementos migratorios ascendentes procedentes de África que tamén contribuíron a construír o acervo cultural indoeuropeo, tanto lingüístico como arqueolóxico, con moitas raíces léxicas comúns a outras linguas. Pero o indoeuropeísmo, malia ser paradoxicamente a base das chamadas linguas célticas, é unha migración moi posterior (2.000 a.C) procedente das estepas do leste, e os chamados "celtas académicos" (Hallstatt e La Tène) non son máis que unha pequena reverberación ou eco desas migracións paleolíticas e neolíticas procedentes de África. O que pasa é que as costas máis occidentais de Europa quedaban un pouco lonxe da influencia esteparia rusa, favorecendo a prevalencia do influxo sureño de orixe africana. É un fenómeno que se daba fundamentalmente no occidente de Europa ou polo menos que identificaba e definía como pobo diferenciado ó occidente de Europa. No resto de Europa había máis mestura difusa e gradual. Era o choque do haplogrupo R1b co haplogrupo R1a.

Neste senso Europa non deixa de ser unha prolongación norteña e fría do fértil e moderno deserto do Sahara, con tres vías principais de acceso que son España, Italia e Turquía. Hai celtas do oeste, celtas do centro, e celtas do leste que paradoxicamente contribuíron a conformar o substrato indoeuropeo, e todos eles tamén contribuíron a maiores e con posteridade a conformar o acervo cultural da reverberación dos chamados celtas clásicos (Hallstatt e La Téne). É certo que durante o Paleolítico ninguén migraba con vacas pero as palabras si migraban. Así, por exemplo, "koore" é cabeza en fulani, "qeru" é cabeza en tamazigh, "keru" é cabeza en éuscaro, "kerek" é redondo en húngaro, "krenn" é redondo en córnico e "ker" é "hill fort" tamén en idioma córnico e en idioma masai (kraal), e como bos atlantes, "cher" é lúa en huarpe e "kren" é sol en lingua selknam. Tamén "larregi" é longo en éuscaro, "largus" é longo en latín e "lorga" é vara en galés. Dende logo en Irlanda non hai rastro dos celtas académicos e si moitas conexións co pobo amazigh, por exemplo, "frauta" en amazigh é "gaita", navegar dise "silel", "sail" en inglés, "zurro" en galego dise "amazurr" en bereber, "frouma" en galego dise "afraw" en bereber. Pero, sobre todo, tanto os galos coma os galegos veñen da antiga raíz tuareg "kal", que significa "tribo", e que os gregos pronunciaban "kel", unha palabra que para eles significa "redondo", quizais en alusión ao modo de vivir dos celtas. 

Considerando Europa un apéndice xeográfico das estepas e das chairas rusas, o celtismo é unha idea de orixe grego que xurdiu para nomear ás xentes cunha cultura diferente (africana) que habitaban as partes máis occidentais ou estremeiras de Europa, un fenómeno que afectaba sobre todo á Galia, onde a influencia esteparia chegaba máis debilitada, e que acabou salpicando ou englobando co tempo a Centroeuropa pola ditosa perspectiva grega. E cando falo da ditosa perspectiva grega refírome a súa posición espacial escorada nun curruncho do taboleiro europeo, de tal xeito que ó final, redondeando e simplificando, todo o que quedaba á altura dos Alpes era celta, daba igual arriba ou abaixo, antes ou despois, para os gregos a referencia eran os Alpes que era o que tiñan máis próximo e destacado. 

Respecto a presenza de xenes norteafricanos en Galicia, é obvio que a xenética de poboacións erra nas cronoloxías, porque a presenza de xenes norteafricanos tamén dáse nos pasiegos cántabros e nas vacas de raza Jersey. Coido que eles determinan unha converxencia cronolóxica ou temporal en función das mostras de ADN dun grupo de individuos determinado que dista moito de ser a orixe temporal real, polo motivo de que moitas das liñaxes que existiron acaban desaparecendo co paso do tempo. Non todas ás árbores xenealóxicas que existiron chegan ata nós, polo que as converxencias temporais converxen moito antes no tempo porque, como consecuencia, o abano xenealóxico redúcese considerablemente. 

Cambiando un pouco de tema, os estudosos de xenética de poboacións soen cometer o erro de menosprezar o importante corridor que constitúe a costa de Libia ou Alxeria cara a Península Ibérica e que conecta rapidamente a Península Ibérica con Turquía, polo que pódese considerar un corridor máis asiático que africano. Pásalle o mesmo aos paleoantropólogos que estudan Homo antecessor en Atapuerca, xustificando calquera influencia asiática como europea, cando esa influencia asiática ben poido chegar a través do corridor africano magrebí. E polo motivo de ser un fino corridor de paso e migración é probable que non deixe impronta xenética estable no norte de África do haplogrupo E-V13 de orixe africana ou tamén pola preponderancia no tempo do haplogrupo E-M81 que borrou calquera rastro deste haplogrupo.

 

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

 

 

 

 

 

Arciprestados de Trastamar

CÉLTICOS-NERIOS: do céltico córnico "ner", co significado de "home valeroso", "heroe", "guerreiro". Tamén no idioma céltico bretón temos o termo "ner", co significado de "príncipe", "señor", "xefe". En galés "nêr" significa "Lord". Na mesma liña e co mesmo significado temos en galés "nerth", que significa "poder", "forza". En gaélico "neart" significa tamén "forza", "vigor". Na mitoloxía romana Nerio era unha deidade de orixe celta, esposa de Marte, e asociada á valentía.

DUIO: do céltico galés "duwio", "duwiaf", co significado de "divinizar" e "santificar". Tamén "dwyo" e "dwuiol", co significado de "piadoso", "devoto", da raíz céltica "duw", co significado de "deus". Tamén en córnico temos "du", "duw", co significado de "deus", "duwow" en plural. En céltico bretón "deus" dise "doue".

NEMITOS OU NEMANCOS: do céltico "nemeton", "nemeto", co significado de "lugar sagrado". En gaélico irlandés temos a raíz "neimheadh" co mesmo significado e relacionado co "sagrado".

ENTINES: do indoeuropeo "henti", co significado "de fronte", "de cara", os que están situados na parte frontal dalgunha cousa. A raíz "henti", "*hent" dou lugar ao adverbio que significa "diante", "en fronte", "en dirección a". En latín dou lugar a preposición "ante". En sánscrito dou lugar a palabra "ánti", co significado de "fronte a".

SONEIRA: do latín "sub-neria", as terras baixas dos nerios, ou nas partes baixas do nerios.

BERREO: do xermanismo de orixe sueva "bereich", co significado de "ámbito", "zona".

SEAIA: do normando "seair" e do latín "sedere". Do verbo normando "seer", co significado de "establecerse", "ocupar". Acción e efecto de tomar un lugar, "settlement" en inglés. Seaia coa súa torre de Mens era o pequeno reino dos normandos ou "saefes" na Galicia.

BARCALA: a etimoloxía da Barcala relaciónase coa raíz "*barc" ou "*barg", co significado de "concavidade", "fondeira". Barcia, Barxa e Bargo comparten a mesma etimoloxía. Do euskera "barrika", co significado de "cuba". Tamén en euskera temos "barka" e "barkak", co significado de "cesto de mimbre para o peixe" ou "caixa de madeira para transportar froita", tamén "cadaleito". Coa idea de concavidade temos en latín "barca", "embarcación, de orixe etimolóxico descoñecido. En inglés temos "bark", do proto-xermano "barkuz", co significado de "corteza dunha árbore",  afondando tamén nesa idea de concavidade.

BERGANTIÑOS: a etimoloxía de Bergantiños procede do nome latino dado polos romanos ao río Allones, chamado por eles "Vir" ou "Viri", mais a raíz latina "gens", "gentis", co significado final de "xente" ou "pobo" que vive ou habita a carón do río Vir.

DUBRA: O nome do arciprestado de Dubra ten a súa orixe nunha palabra de orixe céltica co significado de auga. Neste senso "dwfr" (pronunciado duvr) é unha forma galesa-céltica co significado de "auga", "dowr" "dowra" é "auga" en córnico.

LARACHA: A etimoloxía de Laracha tamén procede do céltico "leur", de onde derivan termos como "leira", "lar" ou "lareira", co significado de "solo" "chan", polo que Laracha significa "superficie plana".

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

Os árabes da Qalisiya

É moi probable que o apelido Caamaño ou Calamaño teña unha orixe árabe, da raíz "qala", co significado de "fortaleza", e da raíz normanda "maño", co significado de "grande", polo que o apelido Caamaño signifique "fortaleza grande".

Aliados dos normandos, hai constancia noutras partes da península que tanto sarracenos coma vikingos estableceron alianzas de colaboración mutua, de aí a famosa liñaxe dos García Caamaño, señores fundadores de Vilagarcía, na ría de Arousa, ou cando non notorios escribáns nas vilas de Muros e Noia.

Con porto base no castro de Caamaño, en Porto do Son, e no castelo de Penafiel en Carnota, os Caamaño, ensarillados cos vikingos, tamén estableceron casa forte nas terras baixas dos normandos, no lugar de Cereo Vello en Coristanco, na comarca de Bergantiños.

No lugar que ocupaba o gran castelo circular de Penafiel consérvase unha enigmática inscrición de excomuñón que ten tamén a curiosidade de estar escrita de dereita a esquerda, xustamente do mesmo xeito a como escriben os árabes. O topónimo Quilmas vén da raíz árabe "qil'a" ou "qīl", que significa "fortaleza" ou "xefe", e da raíz normanda "mas" "maz" "mans", do latín "ma(g)is", co significado de "grande" "destacado". No lugar atópase tamén a Pedra Quitina, do normando "quite", co significado de "liberada".

Os Caamaño sempre estiveron moi vencellados á ría de Noia e aos concellos de Porto do Son, Muros, Noia e Carnota, unha maneira de controlar a estratéxica desembocadura do Xallas e do Tambre, pois usaron a ría de Noia e o río Tambre como porta de entrada na importante cidade de Santiago de Compostela. Deste xeito ascenderon río arriba ata Negreira e ata a Ponte Maceira para conquistar así as xenuinas terras dos galaicos en Santa Comba e tamén para establecer unha delegación representativa no mítico monte Medulio dos galaicos, lugar tradicional e simbólico do poder político dos célticos supertamaricos e dos suevos na Gallaecia, e de pasada tamén arrasar e saquear as múltiples riquezas da próxima cidade do Apóstolo. Se a torre de Randulfe, a fortaleza de Ulfo o galego, entre Boaña e Ser, é a capital normanda de Santa Comba e de Galicia, o lugar de Mira, xunto á lagoa de Alcaián, é a capital sarracena de Santa Comba e de Galicia. Pódese afirmar incluso que houbo un pequeno "estado" normando e un breve "estado" sarraceno con capital nas terras altas de Xallas, por algo sería. Mesmo semella que Galicia foi o lugar escollido por vikingos e sarracenos para intercambiar os seus dirham de prata, convertendo a Galicia nun importante e fundamental nodo de intercambio comercial entre o mediterráneo e o norte de Europa. Os árabes subían dende o sur e os normandos baixaban dende o norte como na etapa do Bronce Final Atlántico para encontrárense en Galicia.

Por este motivo nas terras altas da terra de Xallas e da terra de Montaos temos tamén, xunto a topónimos de orixe normanda e sueva, unha considerable toponimia de orixe árabe que debullamos a continuación: 

Así no concello de Tordoia temos lugares como Anxeriz, do xermanismo Anserico ou ben do árabe "ansar", co significado de "anexo", "auxiliar", "axudante", "apoio" ou "defensor" ou "vitoria", Alborin, do árabe "būr", co significado de "terreo baldío", Alborís, tamén do árabe "bor", co significado de "terreo improductivo", Albagueira, do árabe "al-baqara", co significado de "vacariza", Vilasal, do árabe "salla", co significado de "orar", "rezar", e finalmente Arabexo e as Xariñas en Val do Dubra, co significado de lugar próximo ás terras dos árabes. No concello de Santa Comba temos lugares como Mira, do árabe "emir", co significado de "príncipe", "comandancia", A Rabadeira, do árabe "rabad", co significado de "barrio", "suburbio", Arijón, do árabe "arij", co significado de "frescura", Alcaián, do árabe "al-kayan", co significado de "entidade política", "estado", Mostaza , do árabe "mustashfá", co significado de "hospital" ou do árabe "mustashar", co significado de "escribán" "asesor", Chafarís, do árabe "safarig", co significado de "canal de auga", Baçar, do árabe "basha" e do turco "pasha", co significado de "gran xefe" ou "señor" ou tamén "mercado", Faxín, do árabe "faj", co significado de "camiño entre montañas", Almozara, co significado de "chaira destinada a exercicios militares" ou ben "campo de trigo". Alqueidón en Brión, do árabe "al-qaidun", co significado plural de "líder" ou "comandante", Mourentáns, Adoufe e Tafín tamén en Brión, do árabe "tafona", co significado de "muíño", Bertamiráns do árabe "barr" co significado de "campo", Cirro da raíz "ṣirr" co significado de "xeada", e Almáciga en Santiago, co significado de "campo de regadío".

Os sarracenos tamén fixeron importantes incursións nas Rías Baixas, no sur de Galicia, na Lanzada e no importante atallo ou paso do Oitavén, co fin de acadar as estratéxicas terras de Ourense. Segundo a lenda, no lugar de Anseu, en Fornelos de Montes, atópase a tumba do derrotado xeneral musulmán Al-Malik (malik é rei en árabe). Por este motivo os reis de Castela levantaron poderosas fortificacións en pedra en Baiona, na Lanzada ou en Soutomaior, tamén se pensa que a famosa liñaxe dos Soutomaior ten a súa orixe neste proceso defensivo  das costas do sur de Galicia levado a cabo polos reis de Castela para protexerse da constante presenza dos sarracenos. 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

Trava

A palabra "trava" coa que se coñece a importante familia nobiliar dos Trava en Galicia, vinculada ao condado de Trastámara, semella ser cando menos un xermanismo da época da ocupación sueva de Galicia. Do alemán "treffen", "traf", co significado de "combate", "encontronazo", "enfrontamento", "ferir", procede do alto alemán "treffan" e do proto-xermano "drepan", *drepana. Cun significado semellante tamén temos "träffa" en sueco e "træffe" en danés, pronunciado "trafa", e "traff" en noruegués, co significado de "golpear". 

Da raíz indoeuropea *drepana, nas linguas nórdicas tamén temos o termo "drepa", co significado de "matar", "golpear", "capturar", "abater". En inglés "drop", co significado de "caer" e tamén "drub", co significado de "apalear". 

Co significado de "capturar" "abater" pasou ao francés e ao normando coa forma "trappa" "traper" "atraper", co significado de "confinar". Tamén en inglés temos "trap", co significado de "trampa" e tamén en castelán "atrapar", co significado de "capturar" . En portugués "trapa" era unha "cova preparada para caeren as feras". Coa idea de "confinar" e "capturar" temos tamén a palabra "trabilla" e "traba", como un elemento que impide a liberdade. Pedro "Froilaz" de Trava significa Pedro "amo e señor" de Trava.

© Marcos Castro Vilas, arquitecto.

A controvertida etimoloxía de Jallas

Algúns estudosos do tema da toponimia fan derivar o hidrónimo Xallas dunha raíz "salia" "sal", co significado de "corrente de auga" "auga en movemento", mais o nome do río Xallas na antigüidade era Eçaro, un hidrónimo que procede dunha antiga raíz indoeuropea "isaro", co significado de "impetuoso" "vigoroso" e que fai referencia a súa violenta desembocadura en forma de catarata no mar. 

Para resolver a controvertida orixe do nome do río Xallas soamente nos queda acudir ata a, dende fai pouco, descoñecida compoñente normanda en terras de Santa Comba. É sabido agora que os normandos ocuparon núcleos como Boaña en Castrís ou Ser en Santa Comba.  Tanto o núcleo rural de Boaña como o de Ser comparten certas semellanzas urbanísticas, fronte ás aldeas tradicionais de natureza compacta, tanto Ser como Boaña desenvólvense exteriormente arredor dun anel que fica baleiro, semella como relembrando o recinto de madeira do asentamento normando. Tamén temos moi preto a estratéxica torre de Randufe que tamén semella facer referencia ao temible vikingo "Ulfo o galego".

En nórdico antigo, o termo "hǫll/höll/hall" provén dunha raíz moi antiga que significa algo así como "lugar cuberto ou protexido" "refuxo pechado" e foi evolucionando ata significar "salón", especialmente un lugar de importancia social ou ritual para unha comunicade, como Valhalla (o salón dos caídos na batalla).

Tamén compartindo a mesma orixe etimolóxica, e quizais a orixe de todo, temos o termo nórdico "hallr" ou "hall", co significado de "chaira rochosa". En nórdico antigo "hallr" pode significar "pedra" "rocha" ou "chaira rochosa", "lousa" ou "enlousado". Deriva do proto-xermánico *halluz que tamén se relaciona con superficies duras e rochosas e planas. Esta raíz tamén aparece en outras linguas xermánicas como o anglosaxón "heall", co significado de "rocha" ou "pedra" e o gótico "hallus". A idea de chaira rochosa podería ser unha extensión da idea de superficie plana e dura e de salón. En nórdico antigo a palabra "hella", tamén escrita como "hjalla" ou relacionada con "hallr" ten un significado asociado a "lousa rochosa", "pedra plana", "plataforma rochosa". A rexión de Halland en Suecia é unha penechaira de erosión de paisaxes suaves e ondulantes. Tamén Helleland na illa de Baffin foi nomeada polos vikingos como a terra das "pedras planas". Neste senso, tamén Holland podería ter un significado semellante.

O anterior redundaría na idea de "gandarón", como unha penechaira rochosa de especial importancia política e social, e que xa recolle o topónimo romano de Grandimirum ou "gándara dos xefes". A penechaira de Xallas de Castrís debeu ser un lugar xeográfico moi importante dende un punto de vista político e social, un lugar poderoso onde ubicar o mítico Monte Medulio das crónicas romanas. 

Xunto aos normandos, aquí tamén deixaron a súa pegada tamén os árabes. Así a lagoa de Alcaián, no río Mira, deriva do termo árabe "al-kayan", un termo usado para definir unha "institución", "unha entidade política" ou "incluso unha nación" con "identidade propia" e "estrutura nacional", un "estado". Neste senso moi preto de Castrís temos o topónimo de Mostaza, tamén do árabe "mustashfá", co significado de "hospital" ou ben do árabe "mustashar", co significado de "escribán" ou "asesor". Tamén o topónimo de Faxín, do árabe "fajj", co significado de "camiño", "porto", "desfiladeiro", "paso entre montañas ou outeiros". E Faxilde ou Faílde, do árabe "fajj" e o xermanismo "hilde", co significado de "desfiladeiro do combate" ou "val do combate", ou Almozara, co significado de "chaira destinada a exercicios militares ou campamentos militares". Tamén a Rabadeira do árabe "rabad", co significado de "barrio" ou "suburbio" e Arijón do árabe "arij", co significado de "fragancia" "aroma" ou "frescura". Tamén Mira e o Chafariz.

Por último e xa que falamos do mítico Monte Medulio ao que fai referencia o topónimo de Portomedal na parroquia de Cousieiro, moi preto de Portomedal e no límite dos contrafortes montañosos da penechaira xalleira atópase o pequeniño núcleo rural de Lal, en primeira liña de batalla do hipotético foxo de 23 km (15 millas) que recollen as crónicas romanas formando parte do Monte Medulio e da devandita penechaira xalleira. O topónimo de Lal pode vir de "leal" (de alí>dalí, de aquela>daquela), en referencia ao pobo que morreu heroicamente por defenderse e ser fiel aos seus ideais irredentos, ou ben ser un hipocorístico "lalo" de "Gonzalo" ou "Gundisalvo", un nome de orixe xermánica que significa "o que loita", "disposto para a loita" ou "preparado para a loita".

 

Na zona de Padreiro tamén temos un interesante topónimo Vilardante, do normando "danter" "dant", co significado de "dominus" ou o verbo inglés "to daunt" co significado de "subxugar", "dominar", e tamén un Alvarín, do vikingo "hall" e "var", co significado de "guardián da pedra", e Vilartide, co significado de vilar de Titus. 

Xa para rematar e cambiando un pouco de tema, tanto "a illa" "o illó" "o ulló" son topónimos que fan referencia a un lugar húmido ou encharcable, e responden ao proceso urbanizador de abandono paulatino dos castros polas zonas baixas dos vales. E Çiçere pode vir de Çesare (libro do subsidio_1500), do latín vulgar "sessare", co significado de "asentarse".

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

Castrís e San Pedro de Ser, as antigas capitais administrativas en Santa Comba

Recreación da torre de San Pedro de Xallas de Castrís

 

O concello de Santa Comba tivo ó longo da historia diferentes capitais administrativas ou centros de poder e unha delas foi Castrís, herdeira do poder político dun antigo destacamento militar romano de época xulio-claudia existente nese lugar. A torre medieval de Xallas ubicábase no lugar da actual igrexa parroquial de San Pedro de Xallas de Castrís. Bernal Yáñez de Moscoso foi un dos seus administradores durante as revoltas irmandiñas. Tamén Gonzalo de Figueroa e Pedro García o Vello, pertencente ou membro do clan dos García Vilardefrancos, e tamén Fernando de Malvares, segundo recolle o preito de Tabera-Fonseca de 1524-1534. 

A outra capital administrativa de Santa Comba foi San Pedro de Ser. San Pedro de Ser debeu de ser un importante e estratéxico enclave durante a Alta Idade Media na terra de Xallas, non soamente de Santa Comba, senón de toda a Costa da Morte e o condado de Trastámara. Importantes camiños confluían en Ser para abranguer coma un abano toda a Costa da Morte, dende Malpica ata Fisterra. Pola toponimia actual sabemos que en Ser estiveron os suevos, os francos e os normandos. De feito Ser é unha importante raíz toponímica de orixe normanda que vén do latín "sedere" e que significa "asentamento". O lugar de Ser debeu de ser no seu tempo a capital interior dos normandos na provincia da Coruña cando estes tomaron toda a costa noroeste da Coruña.

O núcleo de Ser debeu de xogar un importante papel administrativo no ámbito da Costa da Morte dende a época dos suevos. Neste senso era semellante ao núcleo de Lestrobe en Trazo, onde se situaban os palacios de Lestrobe, capital da merindade de Montaos, e onde Fernando de Castro exercía a súa función de merino e xuíz da terra de Montaos e Vilaprego. O topónimo de Lestrobe vén do xermanismo "leisten" ou "last", co significado de "último" "o que renda dunha cousa", polo que debeu ser un lugar importante de recadación de rendas na terra de Montaos dende a época dos suevos e na Alta Idade Media. Tamén o topónimo de Xabestre é un xermanismo que vén do termo alemán "gebesteuer", co significado de "imposto", "gewerbesteuer", "gewerbsteuer", co significado de "imposto ás actividades comerciais", tamén de "gewebe" (tecido) "steuer" (imposto), co significado de "imposto aos tecidos". En Xabestre tiña a súa residencia Roi Palmeiro, recadador xudío de alcábalas na terra de Montaos pola venta de palmilla e outras mercadorías.

Neste senso, no núcleo de Ser tamén temos o lugar do Reguengo, lugar onde tradicionalmente os xudeos tiñan adxudicados os dereitos de explotación para a recadación das alcábalas reais. Durante o século XVIII, e anteriormente tamén, foi o lugar onde os García Figueroa e os Vilas, do lugar de Suevos, continuaron exercendo o seu oficio de escribáns de número da xurisdición de Xallas. Este transvasamento ou comunicación no tempo do poder político e administrativo entre San Pedro de Xallas de Castrís e San Pedro de Ser refléxase moi ben na xenealoxía de Don Pedro García de Castrís, señor rexedor e propietario da torre de Xallas de Castrís pola volta do século XVI, e que continúa no seu tataraneto Don Antonio García Figueroa falecido na torre de Castrís no ano 1726. Porén o seu fillo Miguel García Figueroa e Gómez de Riobóo xa reside no Reguengo pola volta do século XVIII e o seu fillo Don Joseph García Figueroa Riobóo Villardefrancos xa exerce o oficio de escribán de número da xurisdición de Xallas, tamén no lugar do Reguengo en Suevos, a finais do século XVIII.

Tamén xunto a Ser atópase o importante núcleo de Freixeiro, cunha interesante igrexa románica, e onde tiñan solar e casa as familias máis tradicionais da historia de Galicia, como os Moscoso e os Bermúdez de Castro. O poder autóctono e céltico. Casas con escudos destas familias perviven a duras penas na actualidade no lugar de Freixeiro. E En Vilar de Céltigos coa capela da Virxe da Merced, una cristianización de Santa Columba e Santa Bríxida, atopábase o poder da xurisdición relixiosa do arciprestado.

Na actualidade a sede do consistorio do concello de Santa Comba atópase no lugar de Santa Catalina, un lugar máis centrado entre San Pedro de Ser e San Pedro de Castrís. 

Do mesmo xeito que a torre de Randulfe, situada entre Boaña e Ser e fortaleza de Ulfo o galego, era a capital normanda de Santa Comba e de Galicia. O núcleo de Mira, xunto a lagoa de Alcaián, era a capital sarracena de Galicia.

 

 

Recreación do asentamento normando de San Pedro de Ser

 

A unidade mínima de información en Galicia é a aldea, se noutras partes de Europa ou de España tes unha vila cun casco histórico importante ou impresionante onde deixaron a súa pegada xermanos, normandos, sarracenos ou xudeos, en Galicia tes unha aldea cun nome xermano, a do lado herdou o nome normando, a de máis acolá cun nome sarraceno e a daquí cun nome xudeu. Así, por exemplo, Ser sería un asentamento normando, Faxín un asentamento árabe, Suevos un asentamento xermano, Freixeiro e Castro un asentamento  céltico-tradicional, da nobreza local, e o Reguengo e Vilarnovo serían asentamentos xudeus.

No caso de Xallas de Castrís, Boaña sería o asentamento normando, A Mostaza e Mira o asentamento sarraceno, Xallas o asentamento céltico-tradicional, da nobreza local, e Castrís o asentamento tardorromano-xermano, e que finalmente constata da importancia histórica de senllas áreas de poboación.

 

 © Marcos Castro Vilas, arquitecto