A etimoloxía xudía de Fafia

 

 

 

A palabra en hebreo "HAVILA" ou "HAWILAH" significa en castelán "la villa" ou "la casa de campo", referíndose a unha residencia de moito luxo, xeralemente nun entorno natural ou suburbano. En hebreo moderno úsase comunmente para designar unha casa grande e elegante. A pronunciación en castelán sería "ha-vilá" onde "ha" é o artigo "la" en hebreo y "vilá" é a adaptación da palabra "villa". Segundo o anterior, o topónimo da cidade castelán de Ávila tería esta orixe. Cómpre lembrar que durante a Idade Media a comunidade xudía en Ávila acadaba ata o 20% da súa poboación.
Etimolóxicamente "HAVILÁ" aparece nos escritos bíblicos co significado de "círculo", "HAVILLAH" co significado de "circular" e parece estar relacionado cunha antiga raíz "APHAPH" (aw-faf') co significado de "circundar" ou "cercar".
A palabra hebrea ou sefardita "HAVILÁ", en galego deu "FÁFILA", e de aí por perda do ele intervocálico, o topónimo FAFIA.
HAVILA>FAFILA>FAFIA. Cómpre tamén lembrar que en galego HABA>FABA e MOLER>MOER ou VOLAR>VOAR.
Moi preto da quinta de Fafia en San Fins de Freixeiro atópase o microtopónimo da "Pedra Simón", un nome de clara orixe xudía e que podería ser ou facer alusión a un probable ou posible cemiterio xudeu. A quinta de Fafia aparece nos documentos como "Vilar de Gómez" moi preto do núcleo rural de Castro. Tamén e segundo o Arquivo Histórico Diocesano de Santiago de Compostela, en Fafia residían as irmás Ana e María Louzán pola volta do século xviii, unha delas casada con Joseph de Barcia, con bens en Ser.

 

 

Vilar de Gómez referido ao lugar de Castro en Freixeiro, no Catastro de Ensenada

 

OS PALMEIRO.

Palmeiro, Palmer é un sobrenome moi común na Idade Media para aquelas persoas que procedían de Terra Santa ou fixeran a peregrinaxe a Terra Santa. En Irlanda, Ailred, the Palmer, fundou o hospital medieval para gafos de San Xoán Bautista e mais xestionou o hospital de San Xoán de Xerusalén, en Dublín, e tamén a parroquia de Palmerstown situada ao oeste da devandita cidade. Na vila de Pamiers no sur de Francia existía unha importante comunidade xudía na Idade Media. Tamén nas xuderías de Porto, Coímbra, Lisboa e Setúbal, moi preto da rúa do gremio dos sapateiros, existía o chamado "hospital dos palmeiros", destinado a acoller e fornecer aos peregrinos que viaxaban a Terra Santa. En particular o hospital dos palmeiros de Porto tiña no seu interior unha imaxe de San Xoán Bautista que consideraban un dos seus principais patróns. Tamén na vila de Muros, en 1423 Rodrigo Ares de Fisterra, palmeiro de Jherusalem, era procurador dun hospital para pobres e peregrinos e morador no arrabalde de dita vila, e tamén na próxima vila de Noia había tres hospitais medievais coa mesma idea. En Santa Cristina de Barro de Noia localizábase a chamada agra do Salomón.

"Foro de Fernando de Castro, merino de tierra de Montaos, vecino de los palacios de Lestrobe, a Juan Palmeiro de Abuín, vecino de la parroquia de San Pedro de Ser, en el coto de Xallas y a su mujer, Mariña Palmeira, por sus vidas y dos voces más, del lugar y casal de Fafia, sito en la parroquia de San Fins de Freixeiro, entregándole cada año doce ferrados de trigo"  (1539-01-28 . Lestrobe, lugar de). Arquivo da Catedral de Santiago. 

No mesmo documento fálase de que estes lugares (Fafia e Vilar de Andrade) foron herdados do seu abuelo Fernando de Boym, e aínda que puidese parecer que Boym ou Abuín é un topónimo tamén de orixe hebrea, nada máis lonxe da realidade, ABUÍN é un topónimo de orixe xermana procedente de BAUM co significado de árbore. En lingua de Frisia BEAM e no inglés BEAM co significado de viga de madeira.

Durante a Idade Media en Galicia, a poboación xudía ou os xudeos residentes en Galicia eran sobre todo mercaderes de panos, da famosa palmilla de Cuenca, ou eran escribáns ou recadadores de alcabalas reais nos reguengos:

"Carta de pago otorgada por Rodrigo Palmeiro, mercader, vecino de la ciudad de Santiago, cobrador y depositario de las alcabalas de Su Majestad, en nombre de Álvaro de Olea, regidor de la ciudad de A Coruña, a facor de Juan Díaz, mercader, de la misma vecindad, que le entregó doscientas cuarenta y ocho mil ciento ochenta y un maravedía que restaba debiendo según la carga de pago expedida por dicho regidor". (1583-02-15). Arquivo da Catedral de Santiago. (ACS).

"Obligación hecha por Sebastián Palmeiro, mercader, vecino de la ciudad de Santiago, de pagar a Antonio Martínez, vecino de la villa de Medina de Rioseco, setenta y seis mil maravedís que cuestan los paños que le compró". (1589-04-06). Arquivo da Catedral de Santiago. (ACS).

"Obligación hecha por Alonso Mallo, vecino de San Xián dos Cabaleiros, de pagar a Sebastián Palmeiro, mercader, noventa y siete reales y medio por dos varas y media de palmilla subida de Cuenca y otro género de paños". (1590-01-01). Arquivo da Catedral de Santiago. (ACS).

OS COMPAÑÓN.

Non sabemos se o apelativo e o topónimo de Compañón ou Campañón, en referencia ao lugar do Reguengo entre Suevos e Ser, fai referencia a unha Campa ou cemiterio dos xudeos ou fai referencia ao termo masónico "compañón", referente ás cofradías dos mestres de obra na Idade Media, ou a ningunha delas.

Juan Neto de Malvares, alias Juan Pombo, era fillo de María de Compañón, residente no Terroal ou Vilar de Andrade, e neto de Diego de Compañón, dezmero maior do coto de Dubra no lugar do Reguengo, entre Suevos e Ser, tamén chamado Compañón ou Campañón.

"Escritura de apartamiento de Juan Neto de Malvares, vecino de San Vicente de Rial, a Francisco de Figueroa de los montes de Vilar de Gómez para que disponga de ellos como quisiese". Fol. 90 (1617, diciembre, 28)

"Escritura de arrendamiento y concordia de Alonso de Coronado y de Juan Bonifacio de Coronado, administradores en el Reino de Galicia, de los mayores dezmeros parroquiales y rurales a Su Majestad, a Diego de Compañón, vecino de San Fins de Freixeiro, de los frutos, en este presente año, de los mayores dezmeros en el arziprestazgo de Dubra, sitos en el arcedianazgo de Trastámara". Fol 142-145 (1572, agosto, 20). Archivo de Protocolos Ahus.

"Escritura de poder que otorgaron Alonso de Coronado, por sí y en nombre de Juan Bonifacio de Coronado, administradores por Su Majestad, del dezmero excusado del Reino de Galicia, a Diego de Compañón, vecino de San Fins de Freixeiro, para cobrar, recibir y recaudar los frutos y rentas de los mayores dezmeros sitos en el arciprestazgo de Dubra". Fol. 146-147 (1572, agosto, 20). Archivo de Protocolos Ahus.

 

 

Pedra Simón

 

Entre 1500-1700, no arquivo Torre do Tombo de Portugal, hai tan só oito persoas apelidadas Loução e todas acusadas por xudaísmo. Tamén en Évora e Portoalegre, nese espazo de tempo, hai dous procesos contra persoas co sobrenome Palmeiro e acusadas de xudaísmo.

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

O entroido, unha viaxe transatlántica

 

Cando o fértil deserto do Sáhara era a modernidade e irradiaba toda a súa cultura cara o sur de Europa, cara Portugal, Galicia, Sardeña ou Croacia, cara o Sahel e cruzaba o océano Atlántico para invadir o continente americano. O Sáhara sempre foi e sempre será a modernidade, a praia e o sol eternos, a vida pública na praza do poboado efímero, fronte aos enfermizos neandertais consumidos polos rigores glaciais do clima europeo, amargados e anguriados coma os europeos actuais, cansos de recadar cartos ou leña para pagar unha mísera calefacción.

 

 

Bilmawen

 
Bilmaw ou Bilmawen é unha celebración folklórica bereber que se celebra o día posterior ao Día do Cordeiro nalgunhas rexións de Marrocos sobre todo en Inzgan e en Agadir. Para a ocasión os mozos realizan máscaras e visten indumentarias feitas con peles de ovellas e de cabras sacrificadas para a ocasión. Os mozos bailan cos "disfraces" sostendo nas súas mans membros dos animais sacrificados que utilizan para golpear ás xentes que se van atopando polo camiño. Bilmawen en lingua bereber significa "os das peles". Rituais semellantes son os carneiros de Tigaday na illa do Hierro e "las cabras y los machos" de La Aldea na illa de Gran Canaria.
Durante o Bilmawen, persoas enmascaradas e tinxadas con carbón e vestidas con peles realizan unha teatralización polas rúas e prazas das vilas acompañados de músicos que tocan a frauta (Ghaytas) e os tambores xunto a unha multitude que canta pequenas coplas que describen aos carneiros como seres ou criaturas aterradoras. Os mozos disfrazados de carneiros bromean e atemorizan aos nenos e perseguen á xente golpeándoa levemente coas patas das cabras utilizando en ocasións unha linguaxe groseira. Adultos, nenos, homes e mulleres agóchanse nas súas casas onde pechan a porta.
Bilmawen representa un acto dos antepasados que dende as súas tumbas veñen visitar as persoas vivas que viven nas aldeas. Bilmawen é na súa omnipotencia derivada dos espíritos ancestrais mais teñen as súas regras a seguir.
Na rexión da Kabylia denomínase "a vella cabaza" e é representado mediante un baile de máscaras onde as frautas e as pandeiretas crean un ambiente plenamente festivo. En Haha e Mogador (Essouira), os Bilmawen colocan unha cabaza cubrindo a cabeza.
Este festival sirve para reafirmar os valores colectivos como parte dunha comunidade. "El cambio momentáneo del orden de las cosas y la desobediencia es expresiva. Se presenta en una forma paradójica en la que todo se juega en la dualidad de opuestos: vida /muerte, humano/animal, masculino/femenino, Eid El-Kebir/Bilmawen, alegría y temor, casa/calle, día/noche, religioso/secular". "Ese día, en la inspiración de los antepasados, muchos tabúes se levantan, como entrar en una casa sin llamar, para atacar a las personas mayores, elevar las manos sobre la mujer, o incluso utilizar la palabra provocación", "una transgresión en particular es la relación hombre-mujer, como si se les permite a los Bilmawen golpear a las mujeres".

 

 

Mascaradas dogón en Mali
 

Cada sesenta anos as diferentes comunidades dogón celebran o ritual Sigi, un ritual cíclico que vai de aldea en aldea. Sigi é un ritual ou cerimonia que unifica a tódolos pobos da etnia dogón. É un ritual no que se recrea a cosmogonía do pobo dogón e tamén hónrase aos antepasados. A danza de máscaras tan característica que forma parte do ritual tamén acompaña outros momentos da vida dos dogón como poden ser nacimentos, defuncións ou o comezo da tempada de chuvias. Durante o ritual, a sociedade da danza chamada "awa" usa o idioma sigi, unha lingua exclusiva deste rito, e soamente os homes que saben este idioma e foran circuncidados poderan participar nel. As mascaras eran talladas polos propios iniciados. Tralas mascaradas os danzantes reúnense cansos e esgotados, sendo agasallados polos asistentes con sadi, unha cervexa de millo miúdo coa que se pecha o ritual. O Damá era outro ritual celebrado trala defunción onde se celebraba que alma do defunto alonxábase do mundo dos vivos e ía cara o gran deus Amma tal que as almas dos xustos chegaban ao paraíso.
Entre as diferentes máscaras temos:
A máscara da anciá, é unha máscara dogón icónica para a súa sociedade relacionada co mito dos catro antepasados e da creación e onde un deles chamado Arou engaiola á vella polos seus afectuosos e repetuosos modais e esta otorgalle a cambio uns poderes sobrenaturais cos cales Arou consegue domesticar os animais, crear ferramentas e propiciar a chuvia.
A máscara Azagay está baseada no mito Azagay relacionado coa cosmogonía dogón sobre a orixe do universo e onde o deus Amma é o seu principal creador e quen deu orixe a catro parellas de xemelgos cos que comeza a devandita cosmogonía.
A máscara do sanador que simboliza a un curandeiro experto na utilización das plantas e ao que o pobo acudirá ante calquera enfemidade ou ferida física.
A máscara Dyonune ou do meigo ao que o pobo recorre cando a enfermidade ten unha base sobrenatural ou é resultado dunha bruxería e quen determinará as causas da enfermidade a través da adivinación.
A máscara Pulla Yana ou do Fulani e que imita ás acicaladas mulleres da etnia fulani cando traballaban como pastores para o pobo dogón. É unha máscara burlesca e satírica que representa o odio que o pobo dogón tiña cara aos fulanis dos cales eran acérrimos inimigos pois adicáronse a guerrear contra eles coa finalidade de islamizalos. A máscara representado ao home pullo é a viva expresión do larchán e do estúpido. Era unha danza que facía mofa da preguiza dos fulani. Nesta máscara a danza xoga un papel protagonista onde o bailarín simulaba frecuentes caídas pedindo a axuda do público finxindo estar ferido ou moi cansado con xestos abúlicos ou negándose a traballar.
A máscara Dyobi ou do corredor era bailada por xente moi xove que habendo cumprido co rito de iniciación e de circuncisión estaba xa capacitado para entrar na "Sociedade das Máscaras" ou "Awa". Vai cuberto cunha túnica branca sobre a cal colgan largas fibras vermellas e nunha man leva unha cabaza e na outra unha lanza. Non baila, soamente corre de forma aloucada e de forma desordenada.
A máscara Yona era a máscara do xefe da mascarada e o que levaba o caxato de mando do ritual. Era quen dirixía a orde do recorrido e mais a orde de cada intervención.
As máscaras Amma Ta, Kanaga e Sirige estaban relacionadas co deus creador. Eran danzas que rememoraban as accións levadas a cabo ao comezo da creación do universo por Amma, o deus inmortal, todopoderoso e omnisciente dos dogón.

 

 

 

Mascaradas do pobo diola en Casamance, Senegal
 

Na rexión de Casamance en Senegal, o pobo diola tamén é famoso polas súas celebracións de mascaradas. A maís coñecida e famosa é a máscara do Kumpo feita con fíos de palma e cun pao a modo de corno no centro da cachola que lle permite facer movimentos circulares e acrobáticos moi espectaculares. Ao son da música, o espírito que posúe nese momento ao Kumpo permítelle xirar rapidamente e deste xeito limpar as malas enerxías do pobo e as doenzas dos alí presentes. Outras máscaras diola que acompañan ao Kumpo e que bailan e animan aos espectadores e que representan espíritos ancestrais son a máscara Samay, que ten dous pequenos cornos e un traxe de cor area elaborado con sacos de pataca reciclados, leva tamén nunha man unha vara coa que zosca ao público. Semellante a máscara Samay é a máscara Niasse que non ten cornos pero si dúas varas en cada man coa que se despraza. A máscara Agomala ou máscara do gorila negro ten o corpo feito con fíos de sacos de arroz reciclado que logo os mozos tinxen de negro. Outra máscara ten corpo negro e pico de paxaro.

 

 

 

Ritual Yaokwa de Brasil

 
O ritual chamado Yaokwa é unha celebración  do pobo enawene nawe para o mantemento da orde social e cósmica. O pobo enawene nawe pertence ao grupo étnico e lingüístico arawak e habitan no estado brasileño do Mato Grosso, na bacía do río Juruena.
Durante o ciclo anual da estación seca levan a cabo o ritual Yaokwa coa finalidade de render unha homenaxe aos espíritos e garantizar a orde cósmica e tamén a orde social entre os diferentes membros do clan. O ritual pode chegar a prolongarse por espazo de sete meses e nel búscase a comuñón entre o medio natural e social e a cosmoloxía, celebrando ao mesmo tempo o ciclo anual e repetitivo da pesca no río. Os espíritos, como cada ano, regresan ao poboado coa abondosa pesca que nesas datas inicia o seu ascenso polo curso do río. Ataviados para a ocasión con traxes fabricados de palma, os espíritos atacan o poboado dos enawene nawe. Os membros da tribo deben preparar comida para alimentar aos perigosos espíritos e así acalmar a súa ira mentres que nenos e mulleres permanecen agochados nas súas cabanas. Ao mesmo tempo o ritual é amenizado coa interpretación de diferentes músicas e danzas. Yaokwa quere dicir "Banquete dos espíritos".

 

 

Ritual Klóketen dos selknam en Tierra del Fuego

A cerimonia Klóketen componse dunha serie de rituais onde os máis vellos da tribo revelaban aos máis novos, os iniciados, os seus coñecementos segredos de carácter cosmogónico. Era un ritual exclusivamente masculino de iniciación nas cuestións da cosmovisión do pobo selknam, na introdución e no coñecemento de cuestións como o ben e o mal, a orde e o caos. Representando o ben estaba o deus Temáukel e o seu demiurgo Kénos e pola outra banda estaban os seres do mal, da destrución e do caos como Xalpen, a deusa do inframundo e dos infernos, cos seus guerreiros destrutores chamados Shoortes que atemorizaban ás mulleres e nenos gornecidos nas súas chozas.
A celebración compoñíase dunha serie de escenografías de seres enmascarados que podían durar catro meses ou mesmo un ano enteiro. Eran uns festexos destinados a ser celebrados durante a escuridade do inverno, mais a neve e o frío característico desta estación prexudicaba a correcta execución do ritual polo que se trasladou ao comezo do outono.
As diferentes máscaras representaban os diferentes espíritos. No mundo plástico e escuro do caos e da destrución destacaba Xálpen que se vale dos seus guerreiros Shoorte para esparexer o caos e a destrución e infundir terror a nenos e a mulleres. Os diferentes espíritos malignos intentan ser unha representación do mundo plástico e escuro, para iso válense da danza, da pintura excesiva dos corpos e de aterradoras máscaras. Os Shoorte ían excesivamente pintados e con fermosas máscaras. Keternen era o fermoso fillo enxendrado por Xalpen, como deusa da plasticidade e dadora de vida, ataviado con abondoso penuxe branco adherido ao corpo. Outros personaxes da cerimonia eran Hayilan, Olim, que representaba o saber escuro do feiticeiro e do médico, Mátan era un ser masculino e boíño. Outros eran espíritus do grotesco como Ulen. Háinxo era un espírito panzudo, voluminoso e torpe. Kátaix, Kósmenk, Kulan, etc. Cada figura individual representaba unha personalidade absolutamente definida conformando unha explosión de creatividade e de cor que contrastaba coa sobriedade dos selknam na súa vida cotiá.

Monte Couso, os Moscoso de Altamira

 

 

 

Segundo Fernando Cabeza Quiles, o topónimo COUSO procede do latín CAPSUS co significado de "caixa" e relacionado co verbo latino CAPERE co significado de "capturar", "coller" ou "conter". Neste senso a palabra "couso", procedente de CAPSUS, emprégase no galego para nomear os foxos para capturar animais salvaxes no monte, especialmente o lobo, mediante a construción de longos muros de pedra que xeran un recinto que converxe nun foxo, o foxo dos lobos, onde cae o animal e se lle dá morte. Pola contra temos a palabra COUTO do latín CAUTUM co significado de "defendido", "lugar cercado para poder defenderse mellor", como o couto de Boyro.
O monte Medulio localizábase nos montes de Santa Comba, no nacemento do río Xallas, nunha penechaira chamada Grandimirum polos romanos ou "gándara dos xefes", que constitúe un terreo amesetado ou plano entre montañas, fácilmente abarcable e defendible polos celtas e que conforma a súa vez un auténtico castro ou forte no noroeste da Gallaecia. Tódolos montes que arrodean esta área forman unha especie de parapeto natural cun perímetro de 25 kilómetros ou 15 millas latinas, como recollen as crónicas romanas, e onde é moi habitual o uso do topónimo COUSO co significado de "cercado" ou "asedio" e que fai  alusión a un posible escenario bélico de asedio ou confrontación. Así e deste xeito, temos San Martiño de Cousieiro en Val do Dubra, San Miguel de Couso en Coristanco, o monte Couso en Santa Comba, ara de Couso Oenaego en Seavia en Coristanco, ara de Couso Marcus en Brandomil en Zas, ara de Couso en Logrosa en Negreira, San Martiño de Fontecada, Marcelle, Portomedal e Montouto, e os montes de Moscoso e Vila Martiño en San Fins de Freixeiro, que deron nome á famosa casa nobiliar dos Moscoso, unha rama menor da todopoderosa casa de Altamira, do latín "altus" co significado de "outeiro" "altozano" e "mira" co significado de xefe e cuxo nome fai alusión á devandita mansión romana de Grandimirum ou "gándara dos xefes", nome co que os romanos denominaron á conflitiva e xa mencionada penechaira xalleira. 

Na torre de Nogueira en Coristanco temos unha ara de Coso Oenaego, do céltico "aenach", co significado de "asemblea", "reunión", "agrupamento", e no lugar de Brandomil temos unha ara de Coso Maelobrigo, do céltico-bretón "mael", co significado de "soldado", "xefe de guerra", "príncipe".

Segundo o catastro de Ensenada, referido ao couto de Boyro, entre os montes recios de Boiro e os montes de Moscoso, atopábase a aldea de Malvares.

Tamén na gándara de Grandimirum localízase a parroquia xalleira de Baçar. O topónimo de Baçar está relacionado co termo éuscara "buruzagi" ou "buzari" e co termo húngaro "vezet", co significado de "líder" "guiar" ou "gran xefe". Coa mesma raíz temos a palabra inglesa "boss", co significado de xefe e procedente do antigo alemán "baas" e do protoxermánico "baswo", co significado de mestre. Tamén en lingua árabe "basha" significa "gran xefe" igual que a voz turca "pasha" e de onde vén a palabra "bajá". En proto-turco, turco, turcomano, azerí, karajaní, persa-khalaj ou tartar de Crimea, o termo "bash" fai referencia a "cabeza" ou " liderado". Polo que o topónimo Baçar co significado de "gran xefe" ben pode ser, cando menos, un nome de orixe xermana ou árabe.

Non podemos esquecer tamén ao famoso deus Cosso, deus céltico da guerra e que ten moito que ver co significado de asediar e cercar. Da raíz indoeuropea "kap", co significado de "agarrar" ou "capturar" e da que derivan moitas palabras como capsa e capere en latín, cassa en italiano, caixa ou capacidade en galego, chase, co significado de perseguir, en inglés ou en francés, ou cazar ou casa en castelán.

 

 

Montes de Moscoso_San Fins de Freixeiro

 

 

En galego e en castelán o grupo latino -NS- simplifica ou deriva en -S-; monstrare>mostrare, mensam>mesa, mensem>mes, polo tanto a liñaxe dos Moscoso derivaría de monscoso, ou monte Couso, en lembraza do poder político e da resistencia galega fronte á ocupación romana do mítico monte Medulio, e Galicia sería a matria da loba céltica. O escudo dos Moscoso, con esa loba céltica acosada, capturada e degolada, agocha a única representación gráfica ou a única lembranza da hecatombe do monte Medulio, onde os galaicos perderon para sempre o poder e os dereitos de propiedade sobre as súas chousas. 

Por outra banda, a torre envolta en silvas dos Pardiñas e Riobóo representa a destrución da torre de Pardiñas en Razo polo duque de Arjona, do mesmo xeito que o pendón co cáliz-grial ou viril dos Vilardefrancos simboliza o reino de Galicia. A folla de figueira dos Figueroa representa unha árbore símbolo da construción baseada na sabedoría, no coñecemento e no saber dos filósofos. En definitiva catro escudos para un país.

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

 

 

 

 

Os vikingos-escandinavos de Canduas

 

Mota castral de Sinde en Canduas

Na parroquia de Canduas desauga o río Allones, chamado Vir-Viri ou Beres polos romanos. Segundo a etimoloxía do hidrónimo Allones, esta vén do latín "alienus" "alius", co significado de "río dos outros", dos estranxeiros, da xente vida de fóra. Tamén a toponimia de Cabana de Bergantiños fai alusión de xeito intencionado e reiterado a un modo de construción en madeira de suposta feitura estranxeira coa finalidade de diferencialo das tradicionais construcións de pedra, tan habituais nos castros en Galicia.
No concello de Cabana de Bergantiños atópase a parroquia ou freguesía de Canduas, xusto nunha pequena rada na desembocadura do río Allones. A etimoloxía de Canduas fai referencia á raíz "scand" da que derivan palabras como "cándido", co significado de branco, e tamén "Escandinavia", nome co que o escritor romano Plinio nomeu ás terras máis septentrionais e brancas da Europa e de onde proviñan precisamente os normandos.
Na parroquia de Canduas, a parroquia máis escandinava de Galicia, atópase o lugar ou aldea de Sinde, un topónimo de clara orixe xermánica ou normanda procedente da raíz "sinth", co significado de "viaxe", "expedición bélica", "parada nun traxecto" ou "pousada nun camiño ou nunha viaxe", "escala",  que co tempo converteuse na principal base de operacións dos vikingos en Galicia e un lugar estratéxico de recalada no Atlántico para organizar as súas expedicións militares dende o norte de Europa cara o Mediterráneo. A área xeográfica que comprende Canduas, Brantuas e Mens semella ser "o pequeno reino dos vikingos na Galiza". De feito a palabra Brantuas fai referencia a un ganso de cara negra chamado polos daneses brant que curiosamente fai a ruta migratoria dende Dinamarca ata as costas do norte da Coruña. Tamén brant en danés significa empinado.

 

 

Brant Barnacle Migración

 

 

 

 

Por norma xeral os vikingos situaban os seus asentamentos preto da costa e en zonas un pouco inhóspitas ou recónditas para evitar de primeiras conflitos coa poboación local. Aproveitaban un pequeno abrigo rochoso ou vik que servise de porto ou refuxio natural para a continuación ascenderen un pouco terra adentro polo pequeno val marítimo correspondente onde situaban a súa fortificación ou mota, xeralmente aproveitando un castro previo existente no lugar, e a partir do cal facían despois as súas incursións bélicas no territorio. Dende o castelo do Casón en Ortigueira, a mitra compostelana controlaba as incursións vikingas dende o Vicedo e dende o castelo de Brandufe (o lume de "Ulfo o galego") en Mazaricos e o castelo de Luaña en Noia, a mitra compostelana controlaba as incursións vikingas dende Canduas. Canduas, Ferrol-Ares-As Mariñas e o Vicedo eran os principais focos de irradiación vikinga en Galicia.

 

Vikingos do Vicedo

Vikingos de Ferrol

 

Vikingos de Canduas

A palabra "mota" vén do anglo-normando "mot", co significado de pequena elevación ou montículo construído de xeito artificial con barro, chamado mudder en idioma danés. A existencia dunha mota castral ou motte and bailey, de orixe normanda-vikinga no lugar de Sinde, na parroquia de Canduas, pódese comprobar claramente nas fotos aéreas. Teño visto moitas fotos aéreas de castros e iso non é un castro normal cos seus parapetos a modo de circunferencia, mais ben é un círculo sobreelevado ou mota, ou un castro reconvertido en mota. Non sei por que motivo os vikingos aplanaban os castros, eliminando e sustituíndo os parapetos por empalizadas de madeira para convertelos en asentamentos fortificados, quizais era unha cuestión de funcionalidade ou reciclaxe e rapidez construtiva. O certo é que os asentamentos galaicos "tuneados" polos normandos aparecen con superficies moi planas e bordes limpos e recortados onde soamente sobreviven os taludes. Supoño tamén que a construción en madeira require de superficies moi planas pero por outro lado tampouco quererían renunciar ás cualidades defensivas e topográficas dun asentamento castrexo nun territorio alleo e hostil como o galego, xurdindo deste modo unha nova tipoloxía híbrida, máis común na costa norte e que desaparece totalmente cara o interior, que tamén se deu noutras zonas de Europa conquistadas tamén polos normandos. Ocorre o mesmo no próximo castro de Cerezo en Ponteceso do normando "sire" (señor) ou "seer" (to set, to install, to put in place), no castro de Nemeño ou no castro das Modias en Cabanas, na ría de Ares. Máis no interior temos o castro de Cereo e da Insua en Coristanco ou o estratéxico lugar de Ser e a torre de Randufe en Santa Comba, Cabanas na Baña, Vilar de Francos en Carballo, ou Sergude en Xornes en Ponteceso (tamén do normando sire 'señor' ou da importante raíz normanda seer "to set", do latín "sedere"). A penetración normanda no interior de Galicia tradúcese moi ben na distribución do topónimo Cabanas e do topónimo Serantes, máis frecuente no interior e no norte das provincias de Lugo e da Coruña e apenas inexistente en Pontevedra ou en Ourense. Quizais tamén houbo asentamentos normandos en Noicela, Gondomil en Corme, coa súa famosa serpe alada, ou en Cereixo en Vimianzo. Ou en Espasante, Randamil, Ceranzos ou no mesmo Vicedo (da raíz "vik" que significa baía), como principal área dos vikingos na costa de Lugo. 

De confirmarse a mota and bailey de Sinde, entón tamén poderiamos falar dunha mota and bailey como orixe da fortaleza de Mens, do danés "Mogens" (pronunciado mœns), co significado de "poderoso", e tamén dunha mota no lugar da Modia en Cambados e no castro das Modias no concello de Cabanas, na ría de Ares, e responsable, se cadra, das razzias normandas polas terras de Monfero e Curtis. A palabra "modia" procede xustamente da raíz "mota".

 

Mota & Bailey de Mens

 

 

A Modia no Outeiro en Cambados

Xa que logo, Canduas, Brantuas e Mens, e por extensión o castro das Modias no concello de Cabanas, na ría de Ares e o lugar dos Moutillós no concello do Vicedo ou mesmo o "castro" de Beo en Malpica, semellan ser asentamentos vikingos ou normandos na costa de Galicia, debidamente reciclados ou reacondicionados. 

O castro marítimo de Beo chámase castro de Punta Galiana por este motivo. Precisamente os irlandeses chamaban Gal aos normandos por proceder das costas de Francia. Recentemente o famoso castro irlandés de Dún Aonghasa confirmou a súa reciclaxe vikinga co achádego de dous enterramentos con dous corpos datados aproximadamente pola volta do século X. Por outra banda o monte Beo en Malpica, onde se atopa a famosa capela de San Adrián, e quen botou ás serpes fóra de Galicia, vén da palabra danesa "be", co significado de "orar" ou "lugar sagrado". Tamén hai un monte Veo en Santa Mariña, en Camariñas e o topónimo de Malpica tamén ten unha etimoloxía nórdica, froito da unión do termo "mole", co significado de "peirao" e o termo "pik", co significado de "saínte" ou "aguillón". 

A realidade é que a toponimia de orixe nórdico esténdese por toda a costa norte de Lugo e da Coruña. Dende Candás en Asturias ata Cambados en Pontevedra, alí onde hai unha pequena rada cunha pequena praia, chamada por eles "vik", hai un topónimo nórdico. A meirande parte dos pequenos núcleos situados na beira do mar aceptan unha interpretación etimolóxica de orixe nórdica. Así, por exemplo, Xove vén do danés "hov", co significado de "baías, mares entre terras". Celeiro vén do normando "selle", co significado de "to seat" ou "silla de autoridade" "trono". Cedeira do normando "sedeir", da raíz "seer" co significado "to settle". Mugardos e Mogor en Mañón, poden vir do noruegués "mugg", co significado de "mofo", "alga", "esvaradío", polo que Mugardos significa "lugar lamacento con algas". Ferrol comparte a mesma raíz etimolóxica que "fiordo", da raíz nórdica "ferr", co significado de "atravesar en bote". Tamén os topónimos de Narón (cerca), co seu castro de Vicas ou o lugar da Modia, Neda (abaixo) ou Fene (fermoso), teñen unha verosímil orixe nórdica. Tamén A Modia na insua en Miño coa praia de Cabanas en fronte. Sada parece vir do danés "saet", co significado de "asentamento". Lorbé procede da raíz escandinava "lur", co significado de "trompeta" e maila raíz "bae", co significado de baía, polo que Lorbé significa baía con forma de trompeta. Mera vén do normando "meer", co significado de "mar". Sorrizo vén do noruegués "sjø", co significado de "mar", e "rísa", co significado de "encrespado". Seaia en Malpica vén do normando "seair" (to set). Brantuas en Ponteceso. Serantes, do normando "seer", co significado de "establecerse", Cabanas en Laxe, Soesto do noruegués "sjø" "stå", co significado de "xunto ó mar", Cabanelas en Traba. Arou do noruegués antigo "ár", co significado de "regatos" "veas". Camariñas do danés "kam" (peite), co significado de costa recortada coma un peite. Xaviña pode vir do danés "hav", co significado tamén de "mar". Cereixo, do normando "seer", co significado de "establecerse" ou "asentamento". Leis do noruegués "leie" "lægi" ou do danés "leje", co significado de "atracadero de barcos" "anchorage" "berth" "sea" pero tamén pode significar "rendar" ou "to lie" "to settle", co significado de asentamento ou campamento principal ou lugar de pago de rendas na área de Nemancos. Merexo do normando "mer", co significado de "mar". Moraime vén do céltico "mor", co significado de "mar" e do noruegués "eim" ou "aimaz", co significado de "vapor", "bafo", polo que Moraime significa "cheiro do mar". Lires do danés e do noruegués "lera", co significado de fango. Vigo en Fisterra. Estorde do noruegués "stord", co significado de "terra cuberta de matogueira". Cee pode vir do normando "sé" (to set). Brens do noruegués "brenne" ou do alemán "brenn", co significado de "lume" ou "queimar". Lira do noruegués "lera", co significado de "fango". Taxes en Louro do danés "tage", co significado de brétema. Serres en Muros, do verbo normando "seer" "serrez", do latín "sedere". Máis ao sur en Porto do Son temos o lugar de Cabanelas. 

Tamén fálase da existencia dun túnel mitolóxico e lendario que conectaba a fortaleza de Mens coa praia de Seiruga (do normando seir, co significado de "establecerse", "instalarse") para permitir escapar ós señores en caso de ataque ou agresión. O que si é verdade é que existe unha importante vía de comunicación natural que unía e permitía manter conectados os castros de Punta Galiana, Mens, Nemeño, Cerezo e Sinde, conformando o chamado "pequeno reino dos vikingos-normandos na Galiza", ben protexido dos fortes ventos do sur e do forte vento do nordés, o vento frío do noroeste non lles afectaba tanto e tolerábano mellor. A serpe e a cruz de Gondomil en San Adrián de Corme e a serpe e a cruz existente nun muro lateral da igrexa parroquial de Malpica semella que marcaban os lindeiros deste pequeno reino vikingo.

Por toponimia, practicamente dende Xove ata o Porto do Son, incluso Cambados como o asentamento importante máis meridional, non quedou case que ningunha pequena rada natural na costa de Galicia sen seren ocupada polos vikingos-normandos. En Cambados tamén parece que houbo un importante asentamento vikingo-normando. Topónimos reiterativos existentes no lugar como A Mouta, A Cabana, A Modia, Serantellos ou Serantes en Vilanova de Arousa, ratifican esta hipótese.

Unha auténtica peste ou infestación. Mentres os vikingos son os responsables dos pequenos núcleos de poboación na beira do mar, os normandos tiñan máis iniciativa territorial e son responsables de núcleos máis interiores chamados "Serantes" que mantiveron a importante raíz normanda "ser", do latín "sedere", ou ben o topónimo de "Cabanas".

A ocupación vikinga de Galicia foi un fenómeno intenso pero eminentemente costeiro e restrinxido ás múltiples e pequenas radas existentes na costa de Lugo e da Coruña. Foi un fenómeno "okupa" ou de "xitanada" marítima, moi intenso pero pouco organizado, e que foi o berce da meirande parte dos núcleos de poboación existentes nas inhóspitas e despoboadas radas do norte de Galicia, polo que apenas entraron en conflicto coa poboación local ou polo menos conviviron ou coexistiron polos recursos marítimos de xeito máis ou menos pacífico ou parello. Si houbo por parte dos normandos algún caso existoso por intentar controlar o territorio ou cando menos unha intentona de permear o interior de Lugo e da Coruña como sería o asentamento estratéxico de Ser en Santa Comba, algún outro non localizado na zona de Carral, Abegondo ou Curtis, e tamén pola zona de Vilalba e Abadín en Lugo. Neste senso é moi significativa a distribución dos topónimos de "Cabanas" e de "Serantes" no norte da provincia de Lugo e da Coruña.

 

 

 

 

Tanto o apelido García, do indoeuropeo "gher", co significado de "brillar" e que xerou palabras como "grey", "grå" en danés, "gris", "garza" ou "garzo", como o apelido Gomes, de "guma", "gumi", "gome" ou "gumaz", co significado de "home", "heroe", "guerreiro" en noruegués, son sobrenomes de orixe xermana procedentes do nórdico antigo. Insua, Collazo, Leis e Pose (bolsa, barrigán) tamén semellan ser apelidos de orixe vikinga.

Non é de estrañar, logo, que os ollos máis fermosos de Galicia estean nestas partes estremeiras dos concellos de Cabana, Ponteceso, Malpica ou Camariñas, como os ollos do concursante de televisión chamado Eduardo Insua, prototipo do vikingo galego e procedente da Insua de Ponteceso, ou os ollos do fotógrafo e actor de Camariñas Vito Diéguez ou os ollos do modelo vimiancés Damián Álvarez Tajes. Mentres os suevos tiñan rasgos físicos máis "soft" (suavones), os vikingos teñen rasgos físicos máis "sharp" (afiados).

 

 

Vito Diéguez, Eduardo Insua, Damián Tajes

 

O apelido Insua recolle toda a tradición vikinga

 

O apelido Tajes (tåge) significa néboa, vapor de auga ou moita humidade, en danés

Os lugares de Arou e Camelle sempre defenderon e presumiron con orgullo do seu pasado lendario como vikingos. De feito o topónimo Camelle vén da raíz danesa "kam" ou "kaem", co significado de peite, e coa finalidade última de destacar unha costa moi recortada, con pequenos e numerosos entrantes e saíntes, que se espallan de xeito continuado e en horizontal, semellante a un peite ou coma un peite.

Dicionario: https://anglo-norman.net

 

Imaxes da mota castral de Sinde en Canduas,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 © Marcos Castro Vilas, arquitecto

Vilar de Gómez e Vilar de Andrade

 

O 19 de Maio de 1506, co gallo do seu pasamento, Cristovo Colón testou en Valladolid que a décima parte das rentas  anuais de morgado obtidas nas novas Indias descubertas pasasen aos seus parientes máis próximos. Con eses cartos o clan dos Pombo de San Fins de Freixeiro adquiriu o fundo ou quinta de Vilar de Gómez en Fafia e mais o fundo ou quinta de Vilar de Andrade (Terroal) e mais o lugar e debesa de Campañon en Castro na devandita parroquia montaraz de San Fins de Freixeiro no concello de Santa Comba, arciprestado de Dubra. E tamén podemos afirmar que a construción das torres do Allo en Zas e a reconstrución das torres de Mens en Malpica custeáronse coa liquidez das rentas vitalicias que cada ano os descendentes de Cristovo Colón transferían aos seus achegados máis próximos en función das directrices recollidas no antedito testamento.
En Fafia, na freguesía de San Fins de Freixeiro existe un casal ou fundo de grandes dimensións coñecido nos arquivos históricos polo nome de Vilar de Gómez. Deste xeito no Arquivo Histórico da USC existe un documento onde Juan Neto de Malvares (alias Juan Pombo) dispón dos montes de Vilar de Gómez e no AHDS aparecen Ana María Louzán e María Louzán como residentes en Fafia pola volta de comezos do século XVIII. Juan Pombo era irmán de Martín Pombo e ámbolos dous fillos de María de Companon do lugar do Terroal, outro fundo ou casal de grandes dimensións coñecido nos arquivos como Vilar de Andrade ou Vilar de Andeade. Pola súa parte Juan Neto de Malvares (alias Juan Pombo) era cuñado ou sogro de María Nariño casada con Domingo Neto, o seu irmán ou o seu fillo.
Seguindo coa historia ou relato anterior, cos cartos da venda de Vilar de Gómez en Fafia ao clan dos Pombo, Alonso Gómez de Riobóo fillo de Gomes de Riobóo e de Berenguela Sánchez de Moscoso sufragou os gastos de construción da torre medieval do Allo en Zas, unha práctica que se sostería e se repetiría no tempo coa venda de terreos e propiedades aos Pombo en Razo e Sorrizo, soar primixenio dos Pardiñas e Villardefrancos no coto de Cambrelle. Esta rama dos Pombo de Razo e Sorrizo emigraría a comezos do século XVIII ao virreinato da Nova Granada e tanto Manuel de Pombo como o seu sobriño Miguel de Pombo e Pombo encabezarían a acta de independencia da Gran Colombia (Terra Firme colombina) xunto co seu familiar e veciño Antonio Nariño, primeiro presidente da Gran Colombia.
Cos cartos da venda de Vilar de Andrade (Terroal) pagáronse os gastos da reconstrución das torres de Mens en Malpica. Rodrigo Osorio de Moscoso e a súa muller Teresa de Andrade sufragaron os gastos da reconstrución das torres de Mens, destruída polos irmandiños. Rodrigo Osorio de Moscoso, conde de Altamira, era fillo de Urraca de Moscoso e Castro e primo de dona Berenguela Sánchez de Moscoso, muller de Gomes de Riobóo.
Deste xeito estableceuse de por vida unha estreita relación entre os Pombo do Terroal e Fafia e as familias nobiliarias dos Moscoso e Gómez de Riobóo, condes de Altamira e señores do Allo, respectivamente, e que se consumou no lugar de Malvares (Val do Dubra) co matrimonio entre Jacinto Gómez de Riobóo y Luaces e Dominga García y de Vila e tamén novamente entre os Moscoso e os Gómez de Riobóo co matrimonio de Nicolás Gómez de Riobóo e Dorotea Romero de Moscoso Prego de Montaos, tamén no lugar de Malvares.
Froito desta alianza estratéxica entre os Moscoso e os Gómes de Riobóo cos familiares e parentes próximos de Cristovo Colón deu comezo o ascenso, auxe e apoxeo das dúas casas nobiliarias galegas chegando, no caso dos Osorio de Moscoso, condes de Altamira, a converterse na nobreza máis intitulada de España.

 

Mentres na escola un gris e aburrido mestre de literatura galega explica os tamén grises e tristes séculos escuros, dáse a paradoxa que durante os séculos xvi, xvii e xviii, nunha pequena e montaraz aldea galega, unha rama perdida de Pipino o Vello e Hugo Capeto e de Pedro Fróilaz de Traba, conde de Trastámara, estaba a argallar novamente a construción dun imperio tan grande coma o carolinxio, un anaco de paraíso, á outra beira do Atlántico chamado agora república da Gran Colombia ou Terra de Gracia colombina.

Resumo: Vilar de Gómez correspóndese co casal de Fafia onde e segundo os documentos do Ahds residían pola volta do século xviii Ana Louzán e Ana María Louzán. Pero tamén sabemos gracias a documentos do Ahus que a comezos do século xvii Juan Neto de Malvares, irmán de Martín Pombo e fillo de María de Companon (Castro de Freixeiro) residente no casal do Terroal (Vilar de Andrade), dispoñía dos montes de Vilar de Gómez.

 

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

 

 

 

As Torres do Allo, de torre medieval a pazo cos cartos do clan familiar de Cristovo Colón

 

 

 

 

Antecedentes históricos: Comezos do século XV, dúas fillas da poderosa casa do conde de Lemos casan coa arisca e hostil nobreza trastamarista herdeira do famoso Pedro Froilaz de Traba, pai de Fernando Pérez de Traba que foi marido de Teresa de León, nai de Afonso Henriques o primeiro rei de Portugal. Xoana de Castro faino con Rodrigo Sánchez de Moscoso, señor de Altamira, e a súa irmá Leonor de Castro faino con Pedro Bermúdez o Vello, señor de Montaos.
Ao mesmo tempo Gomes de Riobóo, da torre dos García Pardiñas de Razo e aio dos Moscoso, casa con Berenguela Sánchez de Moscoso ou Monscoso e funda o vínculo e morgado das Torres do Allo en Zas. O seu irmán García Pardiñas, aio de Fernando de Castro merino maior dos pazos de Lestrove, casa con María de Caión Bermúdez de Castro e funda o vínculo e morgado do pazo de Vilardefrancos en Sofán (Carballo).

Pero continuemos a historia onde a habiamos deixado. Temos unha demanda de fidalguía remitida ao concello de Dubra avalada polos RR.CC datada no 8 de novembro de 1491 no Real de la Vega de Granada a nome de Rodrigo Louzán. Por un documento existente en GMH sabemos que era Rodrigo Louzán de Vilas, por ser os seus ancestros procedentes do lugar de Vilas en Brión.

Tamén sabemos que o morgado de Cristovo Colón inclúe unha disposición testamentaria onde otorga o 10% dos beneficios das Indias aos seus parentes máis próximos. No mesmo senso os RR.CC proporcionan aos familiares de Colón unha casa e solar no lugar de Campañón ou Compañón en San Fins de Freixeiro (Santa Comba), despois coñecido como o Reguengo. Cos cartos da herdanza colombina os Louzán de Vilas, agora fidalgos, compraron para os seus descendentes a quinta de Fafia, Vilar de Gómez nos documentos (ACS) (Ahus), e a quinta do Terroal, Vilar de Andrade nos documentos (ACS) (Ahus), sitas nos dous ramais da Vía Céltica ao seu paso pola parroquia de San Fins de Freixeiro, concello de Santa Comba, arciprestado de Dubra. Coa venda da quinta de Fafia os Gomes de Riobóo reedificaron a torre medieval do Allo e a converteron no primerio pazo de Galicia e coa venda da quinta do Terroal os Romero de Moscoso reedificaron as Torres de Mens en Malpica. Deste xeito os Gomes de Riobóo e os Romero de Moscoso pasaron a formar parte da familia.

Á quinta do Terroal ou casal dos Pomboleiros, como é coñecido vulgarmente e que inclúe un pequeno castro nos seus lindes chamado o Castropombo, foise a vivir María de Compañón ou Campañón, nai de Xoán Neto de Compañón (ACS), alias Xoán Pombo, que casaría para o lugar de Malvares, e de Martín alias Pombo que marcharía para Razo-Sorrizo. Xoán Neto de Compañón casado con Mariña Guardado, era cuñado de María de Nariño, irmá de Xoán de Nariño (ACS) que veu de criado a traballar na casa dos Gomes de Riobóo de Malvares. Pola outra banda Martín Pombo sería a orixe do clan familiar dos Pombo de Razo e Sorrizo que a comezos do século XVIII emigrarían cara o virreinato da Nova Granada e onde Manuel de Pombo e o seu sobriño Miguel de Pombo Pombo encabezaron e firmaron a acta de independencia da República da Gran Colombia e cuxo primer presidente sería curiosamente tamén Antonio de Nariño. Deste xeito os dereitos sobre a Terra Firme que se lle negaron a os parentes ilustres de Colón (os Toledo) conseguíronos os parentes "aldeanos" de Cristovo Colón.

Simultaneamente continuaría prologándose no tempo a entente entre os Gomes de Riobóo-García Pardiñas Vilardefrancos e os Pombo coa súa política de venda de propiedades nos lugares de Razo, Buño e Sorrizo, de tal xeito que os Pombo se converterían en señores do pazo de Vernes en Razo así como señores do pazo de Gondreo na finca Galea en Sorrizo, xunto ao pazo das Covadas, propiedade de Pedro Gomes de Riobóo, como se pode comprobar nun documento de 1642 a nome de Xoán Pombo existente no ARG. Os Pombo compraban propiedades e cos cartos os Gomes de Riobóo e os García Vilardefrancos reedificaban suntuosos pazos como o de Vilardefrancos ou o de Pallas en Carballo ou o devandito das Covadas en Sorrizo que teñen nos seus escudos un pendón co cáliz símbolo de Galicia.

A quinta de Fafia tamén incluía un pequeniño núcleo rural nos seus lindes chamado O Pombal e nun documento existente no Arquivo Histórico Diocesano de Santiago (AHDS) pódese comprobar que nela residían pola volta do século XVIII Ana e María Louzán.  Tamén nun documento existente no Ahus e datado no ano 1617, Xoán Neto de Malvares (alias Xoán Pombo) cedía o uso dos montes de Fafia a Francisco de Figueroa. Ao mesmo tempo o casal orixinario do Reguengo-Compañón, entre Suevos e Ser, convertiríase co paso do tempo no emprazamento onde os García de Figueroa e os Vilas acabaron exercendo o seu oficio de escribáns de número da xurisdición de Xallas, moi preto da aldea de Vilarnovo onde os Louzán enlearan ao comezo desta xenealoxía, pola volta do século XV, cos Palmeiro e cos Pacheco, apelidos de suposta  orixe sefardita, pero desto xa hai menor constancia pola súa distancia no tempo.

Fontes: Ahus, ARG, AHDS, ACS, GMH

 

 

 

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto. O tempo non é un instante é un ancho de banda.