Trava

A palabra "trava" coa que se coñece a importante familia nobiliar dos Trava en Galicia, vinculada ao condado de Trastámara, semella ser cando menos un xermanismo da época da ocupación sueva de Galicia. Do alemán "treffen", "traf", co significado de "combate", "encontronazo", "enfrontamento", "ferir", procede do alto alemán "treffan" e do proto-xermano "drepan", *drepana. Cun significado semellante tamén temos "träffa" en sueco e "træffe" en danés, pronunciado "trafa", e "traff" en noruegués, co significado de "golpear". 

Da raíz indoeuropea *drepana, nas linguas nórdicas tamén temos o termo "drepa", co significado de "matar", "golpear", "capturar", "abater". En inglés "drop", co significado de "caer" e tamén "drub", co significado de "apalear". 

Co significado de "capturar" "abater" pasou ao francés e ao normando coa forma "trappa" "traper" "atraper", co significado de "confinar". Tamén en inglés temos "trap", co significado de "trampa" e tamén en castelán "atrapar", co significado de "capturar" . En portugués "trapa" era unha "cova preparada para caeren as feras". Coa idea de "confinar" e "capturar" temos tamén a palabra "trabilla" e "traba", como un elemento que impide a liberdade. Pedro "Froilaz" de Trava significa Pedro "amo e señor" de Trava.

© Marcos Castro Vilas, arquitecto.

A controvertida etimoloxía de Jallas

Algúns estudosos do tema da toponimia fan derivar o hidrónimo Xallas dunha raíz "salia" "sal", co significado de "corrente de auga" "auga en movemento", mais o nome do río Xallas na antigüidade era Eçaro, un hidrónimo que procede dunha antiga raíz indoeuropea "isaro", co significado de "impetuoso" "vigoroso" e que fai referencia a súa violenta desembocadura en forma de catarata no mar. 

Para resolver a controvertida orixe do nome do río Xallas soamente nos queda acudir ata a, dende fai pouco, descoñecida compoñente normanda en terras de Santa Comba. É sabido agora que os normandos ocuparon núcleos como Boaña en Castrís ou Ser en Santa Comba.  Tanto o núcleo rural de Boaña como o de Ser comparten certas semellanzas urbanísticas, fronte ás aldeas tradicionais de natureza compacta, tanto Ser como Boaña desenvólvense exteriormente arredor dun anel que fica baleiro, semella como relembrando o recinto de madeira do asentamento normando. Tamén temos moi preto a estratéxica torre de Randufe que tamén semella facer referencia ao temible vikingo "Ulfo o galego".

En nórdico antigo, o termo "hǫll/höll/hall" provén dunha raíz moi antiga que significa algo así como "lugar cuberto ou protexido" "refuxo pechado" e foi evolucionando ata significar "salón", especialmente un lugar de importancia social ou ritual para unha comunicade, como Valhalla (o salón dos caídos na batalla).

Tamén compartindo a mesma orixe etimolóxica, e quizais a orixe de todo, temos o termo nórdico "hallr" ou "hall", co significado de "chaira rochosa". En nórdico antigo "hallr" pode significar "pedra" "rocha" ou "chaira rochosa", "lousa" ou "enlousado". Deriva do proto-xermánico *halluz que tamén se relaciona con superficies duras e rochosas e planas. Esta raíz tamén aparece en outras linguas xermánicas como o anglosaxón "heall", co significado de "rocha" ou "pedra" e o gótico "hallus". A idea de chaira rochosa podería ser unha extensión da idea de superficie plana e dura e de salón. En nórdico antigo a palabra "hella", tamén escrita como "hjalla" ou relacionada con "hallr" ten un significado asociado a "lousa rochosa", "pedra plana", "plataforma rochosa". A rexión de Halland en Suecia é unha penechaira de erosión de paisaxes suaves e ondulantes. Tamén Helleland na illa de Baffin foi nomeada polos vikingos como a terra das "pedras planas". Neste senso, tamén Holland podería ter un significado semellante.

O anterior redundaría na idea de "gandarón", como unha penechaira rochosa de especial importancia política e social, e que xa recolle o topónimo romano de Grandimirum ou "gándara dos xefes". A penechaira de Xallas de Castrís debeu ser un lugar xeográfico moi importante dende un punto de vista político e social, un lugar poderoso onde ubicar o mítico Monte Medulio das crónicas romanas. 

Xunto aos normandos, aquí tamén deixaron a súa pegada tamén os árabes. Así a lagoa de Alcaián, no río Mira, deriva do termo árabe "al-kayan", un termo usado para definir unha "institución", "unha entidade política" ou "incluso unha nación" con "identidade propia" e "estrutura nacional", un "estado". Neste senso moi preto de Castrís temos o topónimo de Mostaza, tamén do árabe "mustashfá", co significado de "hospital" ou ben do árabe "mustashar", co significado de "escribán" ou "asesor". Tamén o topónimo de Faxín, do árabe "fajj", co significado de "camiño", "porto", "desfiladeiro", "paso entre montañas ou outeiros". E Faxilde ou Faílde, do árabe "fajj" e o xermanismo "hilde", co significado de "desfiladeiro do combate" ou "val do combate", ou Almozara, co significado de "chaira destinada a exercicios militares ou campamentos militares". Tamén a Rabadeira do árabe "rabad", co significado de "barrio" ou "suburbio" e Arijón do árabe "arij", co significado de "fragancia" "aroma" ou "frescura". Tamén Mira e o Chafariz.

Por último e xa que falamos do mítico Monte Medulio ao que fai referencia o topónimo de Portomedal na parroquia de Cousieiro, moi preto de Portomedal e no límite dos contrafortes montañosos da penechaira xalleira atópase o pequeniño núcleo rural de Lal, en primeira liña de batalla do hipotético foxo de 23 km (15 millas) que recollen as crónicas romanas formando parte do Monte Medulio e da devandita penechaira xalleira. O topónimo de Lal pode vir de "leal" (de alí>dalí, de aquela>daquela), en referencia ao pobo que morreu heroicamente por defenderse e ser fiel aos seus ideais irredentos, ou ben ser un hipocorístico "lalo" de "Gonzalo" ou "Gundisalvo", un nome de orixe xermánica que significa "o que loita", "disposto para a loita" ou "preparado para a loita".

 

Na zona de Padreiro tamén temos un interesante topónimo Vilardante, do normando "danter" "dant", co significado de "dominus" ou o verbo inglés "to daunt" co significado de "subxugar", "dominar", e tamén un Alvarín, do vikingo "hall" e "var", co significado de "guardián da pedra", e Vilartide, co significado de vilar de Titus. 

Xa para rematar e cambiando un pouco de tema, tanto "a illa" "o illó" "o ulló" son topónimos que fan referencia a un lugar húmido ou encharcable, e responden ao proceso urbanizador de abandono paulatino dos castros polas zonas baixas dos vales. E Çiçere pode vir de Çesare (libro do subsidio_1500), do latín vulgar "sessare", co significado de "asentarse".

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

Castrís e San Pedro de Ser, as antigas capitais administrativas en Santa Comba

Recreación da torre de San Pedro de Xallas de Castrís

 

O concello de Santa Comba tivo ó longo da historia diferentes capitais administrativas ou centros de poder e unha delas foi Castrís, herdeira do poder político dun antigo destacamento militar romano de época xulio-claudia existente nese lugar. A torre medieval de Xallas ubicábase no lugar da actual igrexa parroquial de San Pedro de Xallas de Castrís. Bernal Yáñez de Moscoso foi un dos seus administradores durante as revoltas irmandiñas. Tamén Gonzalo de Figueroa e Pedro García o Vello, pertencente ou membro do clan dos García Vilardefrancos, e tamén Fernando de Malvares, segundo recolle o preito de Tabera-Fonseca de 1524-1534. 

A outra capital administrativa de Santa Comba foi San Pedro de Ser. San Pedro de Ser debeu de ser un importante e estratéxico enclave durante a Alta Idade Media na terra de Xallas, non soamente de Santa Comba, senón de toda a Costa da Morte e o condado de Trastámara. Importantes camiños confluían en Ser para abranguer coma un abano toda a Costa da Morte, dende Malpica ata Fisterra. Pola toponimia actual sabemos que en Ser estiveron os suevos, os francos e os normandos. De feito Ser é unha importante raíz toponímica de orixe normanda que vén do latín "sedere" e que significa "asentamento". O lugar de Ser debeu de ser no seu tempo a capital interior dos normandos na provincia da Coruña cando estes tomaron toda a costa noroeste da Coruña.

O núcleo de Ser debeu de xogar un importante papel administrativo no ámbito da Costa da Morte dende a época dos suevos. Neste senso era semellante ao núcleo de Lestrobe en Trazo, onde se situaban os palacios de Lestrobe, capital da merindade de Montaos, e onde Fernando de Castro exercía a súa función de merino e xuíz da terra de Montaos e Vilaprego. O topónimo de Lestrobe vén do xermanismo "leisten" ou "last", co significado de "último" "o que renda dunha cousa", polo que debeu ser un lugar importante de recadación de rendas na terra de Montaos dende a época dos suevos e na Alta Idade Media. Tamén o topónimo de Xabestre é un xermanismo que vén do termo alemán "gebesteuer", co significado de "imposto", "gewerbesteuer", "gewerbsteuer", co significado de "imposto ás actividades comerciais", tamén de "gewebe" (tecido) "steuer" (imposto), co significado de "imposto aos tecidos". En Xabestre tiña a súa residencia Roi Palmeiro, recadador xudío de alcábalas na terra de Montaos pola venta de palmilla e outras mercadorías.

Neste senso, no núcleo de Ser tamén temos o lugar do Reguengo, lugar onde tradicionalmente os xudeos tiñan adxudicados os dereitos de explotación para a recadación das alcábalas reais. Durante o século XVIII, e anteriormente tamén, foi o lugar onde os García Figueroa e os Vilas, do lugar de Suevos, continuaron exercendo o seu oficio de escribáns de número da xurisdición de Xallas. Este transvasamento ou comunicación no tempo do poder político e administrativo entre San Pedro de Xallas de Castrís e San Pedro de Ser refléxase moi ben na xenealoxía de Don Pedro García de Castrís, señor rexedor e propietario da torre de Xallas de Castrís pola volta do século XVI, e que continúa no seu tataraneto Don Antonio García Figueroa falecido na torre de Castrís no ano 1726. Porén o seu fillo Miguel García Figueroa e Gómez de Riobóo xa reside no Reguengo pola volta do século XVIII e o seu fillo Don Joseph García Figueroa Riobóo Villardefrancos xa exerce o oficio de escribán de número da xurisdición de Xallas, tamén no lugar do Reguengo en Suevos, a finais do século XVIII.

Tamén xunto a Ser atópase o importante núcleo de Freixeiro, cunha interesante igrexa románica, e onde tiñan solar e casa as familias máis tradicionais da historia de Galicia, como os Moscoso e os Bermúdez de Castro. O poder autóctono e céltico. Casas con escudos destas familias perviven a duras penas na actualidade no lugar de Freixeiro. E En Vilar de Céltigos coa capela da Virxe da Merced, una cristianización de Santa Columba e Santa Bríxida, atopábase o poder da xurisdición relixiosa do arciprestado.

Na actualidade a sede do consistorio do concello de Santa Comba atópase no lugar de Santa Catalina, un lugar máis centrado entre San Pedro de Ser e San Pedro de Castrís. 

Do mesmo xeito que a torre de Randulfe, situada entre Boaña e Ser e fortaleza de Ulfo o galego, era a capital normanda de Santa Comba e de Galicia. O núcleo de Mira, xunto a lagoa de Alcaián, era a capital sarracena de Galicia.

 

 

Recreación do asentamento normando de San Pedro de Ser

 

A unidade mínima de información en Galicia é a aldea, se noutras partes de Europa ou España tes unha vila cun casco histórico importante onde deixaron a súa pegada xermanos, normandos, sarracenos ou xudeos, en Galicia tes unha aldea con nome xermano, a do lado herdou o nome normando, a de máis acolá con nome sarraceno e a daquí con nome xudeu. Así, por exemplo, Ser sería un asentamento normando, Faxín un asentamento árabe, Suevos un asentamento xermano, Freixeiro e Castro un asentamento  céltico-tradicional, da nobreza local, e o Reguengo e Vilarnovo serían asentamentos xudeus.

No caso de Xallas de Castrís, Boaña sería o asentamento normando, A Mostaza e Mira o asentamento sarraceno, Xallas o asentamento céltico-tradicional, da nobreza local, e Castrís o asentamento tardorromano-xermano, o que fai constar da importancia histórica de senllas áreas de poboación.

 

 © Marcos Castro Vilas, arquitecto

 

 

 

A fidalguía normanda de Galicia

 

 

¿Galicia tamén nación vikinga?

A presenza vikinga en Galicia tivo lugar durante alomenos douscentos anos entre os séculos IX e XII. Nas súas incursións marítimas e fluviais tomaron toda a costa noroeste da provincia da Coruña, dende Sorrizo en Arteixo ata o mesmo Cambados, Rianxo, Vilagarcía ou Bueu. Unha ocupación tan prolongada no tempo permitiulles controlar tamén enclaves do interior da provincia da Coruña, como é o caso de Ser en Santa Comba, do normando "seer" e do latín "sedere", co significado de "asentamento", e situado nun estratéxico cruzamento de camiños que abranguía coma un abano todo o territorio comprendido entre Malpica e Fisterra. Tamén o lugar de Cereo Vello en Coristanco onde os Calamaño tiñan a súa fortaleza, ou o lugar de Vimianzo e de Calo onde os Mariño de Lobeira tiñan a súa fortaleza ou o lugar de Vilardefrancos e Pardiñas en Carballo e o lugar de Riobóo en Cabana de Bergantiños onde os García-Gómes tiñan tamén a súa fortaleza. O topónimo Riobóo vén do nórdico "bú" que significa "fogar", "casa", "estado" e, polo tanto, "o río que é o noso fogar". Por este motivo o río Allones era o río dos "aliones" ou "alleos" porque o val de Bergantiños estaba controlado na súa totalidade polos normandos. Lugares interiores desta comarca como Buño ou Boaña comparten tamén a mesma raíz nórdica "boo" ou "bú", co significado de "casa" ou "residencia", tamén o pazo de Reibóo en Negreira, tamén o nome de Xornes, co significado de "terra do promontorio" ou "hornes", ten unha orixe nórdica. Sergude, coma Gotland ou Gotemburgo, significa asentamento "godo". Constátase alomenos unha motte & bailey en Mens, Sinde, Cereixo ou Vimianzo e numerosos asentamentos normandos no interior en correspondencia cos vales interiores dos ríos Allones, Grande e Castro. Pódese dicir que os normandos fundaron un estado en Galicia, no noroeste da provincia da Coruña.

A localidade sevillana de Bormujos, moi preto do campamento vikingo de Tablada, comparte etimoloxía co núcleo de Bormoio en Coristanco, co significado de lugar húmido. Da raíz "borg" que significa "poboado" e a raíz "muj" ou "mug" que significa "verdín".
A liñaxe dos García Vilardefrancos, dos Gomes de Riobóo, dos Caamaño, dos Leis, dos Lema (do danés "lem", co significado figurado de "rama" "membro" "extremidade" "anexo" "limb", procedente do danés "lim", co significado de "pegañento" "adhesivo" "arcilla" "cal" "fango", "lime" "lind" é tamén o nome da árbore do tilo, de follas pegañentas, en inglés), dos Posse (do latín "posse", co significado de "poder"), dos Romero, dos Collazo, dos Mariño de Lobeira e dos Calo semellan ter unha orixe nas incursións vikingas e normandas que ocuparon e invadiron o norte da provincia da Coruña durante os séculos IX e XII. Homes guerreiros e poderosos, caudillos ben armados que, co paso do tempo, puxéronse ao servizo e ás ordes da vella e xenuina nobreza galaica formada polo clan dos Moscoso de Altamira, na parte céltica, e dos Bermudez de Montaos, na parte sueva. Os Moscoso de Altamira eran unha tradicional liñaxe galega de orixe celta que recolle a herdanza do poder político e épico da famosa batalla do mítico monte Medulio onde os celtas loitaron contra as lexións romanas do noroeste, o seu territorio circunscríbese na actualidade ao arciprestado de Céltigos. Os Bermúdez de Montaos eran unha liñaxe un pouco posterior que recolle a herdanza de todo o poder político e administrativo das invasións xermanas e suevas na Galiza durante o século V, o seu territorio cínguese na actualidade ao arciprestado de Berreo, do alemán "bereich", co significado de ámbito ou zona. Deste xeito, co paso do tempo, Gómes de Riobóo convertiríase no aio dos Moscoso de Altamira e García Vilardefrancos en Artes sería o aio dos Bermúdez de Montaos.

Os García-Gómez tiñan unha torre fortaleza na costa de Razo, no lugar de Pardiñas, moi preto de Lema, e tamén no lugar de Sísamo en Carballo. Os Caamaño tiñan a súa fortaleza no lugar de Cereo en Coristanco. O apelido Caamaño vén de Calamaño, do árabe "cala" co significado de "fortaleza" e "maño", co significado de "grande", tamén pode vir do termo latino "calo", co significado de empalizada circular de madeira. No século XII os Caamaño construíron unha torre fortaleza en Vilagarcía e no ano 1411 Don García de Calamaño construíu unha torre no lugar de Rubiáns, onde se atopa na actualidade o pazo de Rubiáns en Vilagarcía, dalgunha maneira relembrando aqueles tempos nos que os vikingos e os normandos chegaron mesmo a controlar lugares tan alonxados como Cambados, Vilagarcía, Boiro ou Rianxo. Seguindo a mesma dinámica os Caamaño están estreitamente relacionados coa comarca de Ortigueira, no norte de Lugo. 

 

Tamén a liñaxe dos García Pardiñas Vilardefrancos estableceron casa solar en Rianxo e en Vilaxoán. Así Don Mauro de Pardiñas e Vilardefrancos foi no século XVII señor de Rianxo, onde o seu sogro, Miguel Seco de Caamaño, tiña unha fortaleza, e Don Ignacio Pardiñas Vilardefrancos foi señor do pazo de Pardiñas no lugar de Sobrán, en Vilaxoán, tamén pola volta do século XVII. De feito o nome de Arosa vén do nórdico "ár-oss", que significa "desembocadura dun río" e o nome de Vilagarcía vén polo apelido García Caamaño como fundadores da devandita vila. A illa de Sálvora, do nórdico "sælvær", co significado de "illa dos lobos mariños" é o lugar mítico e lendario que dá orixe á famosa liñaxe dos Mariño de Lobeira, señores da fortaleza de Vimianzo.

 

O mesmo ocorre en Leiro, en Ourense, onde a existencia dun suposto e importante asentamento vikingo que acompasou a unha tamén importante incursión vikinga polo Miño, que rematou coa conquista do famoso castro Candaz, traduciuse ao longo do tempo e da historia nunha estreita relación entre os García Vilardefrancos, Leis e Figueroa coa casa-pazo dos Tizón de Moldes en Boborás e dos Puga en Ourense ou os Taboada en Lugo, unha relación que se mantivo polo menos ata o século XVIII. Este asentamento normando en Leiro está relacionado supostamente coa batalla de Fornelos onde morreu o bispo Sisnando a mans dos vikingos. De feito, Leiro é a versión normanda de "lar", co significado de "fogar", e Boborás é tamén un topónimo coa famosa raíz nórdica "bo", co significado de "casa", e a raíz "være", co significado de "ser" ou "estar", polo que Boborás significa "onde está a nosa casa" ou o "lugar que é a nosa casa". Tamén en Cenlle temos o pazo de Riobó.

 

Tamén sucede algo semellante na relación dos apelidos Posse de Leis e os apelidos Aldao ou Arosa, de feito o topónimo "Bueu" vén de "buhedo" que vén a súa vez do danés "boet" que significa "herdanza" "patrimonio" ou "fogar", o mesmo ocorre co lugar da Seara en Moaña ou en Poio, que significa herdanza, como unha variante da famosa raíz "ser", co significado de "asentamento". Mogor do nórdico "mugg", co significado de "verdello". A illa de Tambo vén do danés "tang", co significado de "alga mariña" e a raíz "bo", co significado de "vivir". Tamén Arcade, que significa "río do embarcadoiro", de "ar" (río) e "kae" ou "kade", con epéntese ou do idioma frisio, co significado de "embarcadoiro". Rande, co significado de "ourela", e Cabanas e o Cotarel, na ría de Vigo, tamén semellan ser outros asentamentos vikingos na ría de Vigo. O nome do río Oitavén tamén procede do nórdico antigo, de "øy", co significado de "illa" e "tvennu" "tvinnr" "twinaz" "twin", co significado de "xemelgo" "en dúas partes", polo que Oitavén significa "o río das dúas illas xemelgas".  O anterior relaciona a liñaxe Soutomaior coa fidalguía normanda da Coruña ou polo menos pódese inferir tamén unha orixe normanda para a liñaxe dos Soutomaior, ou mesmo ao revés, e estar relacionada precisamente cunha fortaleza de control das incursións normandas nesa zona.

 

Neste senso, no caso do norte da provincia de Lugo, nas comarcas da Mariña e da Terra Chá, é salientable a difusión do apelido "Rego", de "regum", co significado de "reino" ou "rei" para seguirlle a pista aos normandos nestas partes de Galicia. Tamén os apelidos Balseiro, Reigosa, Luaces ou Lorigados.

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

 

 

Vía Sueva, camiño xacobeo de peregrinación

 

 ITINERARIO 1: 

 

- A Coruña

- A Pastoriza (Arteixo)-Suevos

- Caión

- Razo

- Carballo

- Sofán 

- A Pontepedra

- Ponte Albar

- A Peregrina

- Santiago de Compostela

ITINERARIO 2:

 

- A Coruña

- A Pastoriza-Suevos

- Chamin

- Monteagudo

- A Laracha

- Montemaior

- A Pontepedra

- Ponte Albar

- A Peregrina

- Santiago de Compostela

ITINERARIO 3:

 

- Perillo, Betanzos, O Burgo (Culleredo)

- Cambre

- Celas de Peiro

- Cerceda

- Rodís

- Pontepedra

- Ponte Albar

- A Peregrina

- Santiago de Compostela 

 

Este artigo ten por obxecto ou pretende reivindicar a "vía sueva", un camiño radial de peregrinación que atravesa unha comarca cunha fonda pegada das primeiras incursións xermanas ou suevas que chegaron a Galicia por mar. A vía sueva non deixa de ser o que queren chamar de xeito algo difuso e inconsistente "O vello camiño de Santiago". É o trazado que falta para completar a distribución radial dos diferentes camiños de peregrinación en torno á cidade de Santiago de Compostela. Berreo de Abaixo e Berreo de Arriba son unha división eclesiástica (arciprestado) de Galicia que abrangue os concellos de Trazo, Tordoia, Ordes e Cerdeda. Berreo é un nome que vén do alemán "bereich", co significado de "área", "sector", "competencia", "ámbito" ou "terreo". A vía sueva sería a vía de Beremundo de Montaos e a vía céltica sería a vía dos Moscoso de Altamira.

  

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

A etimoloxía xudía de Fafia

 

 

 

A palabra en hebreo "HAVILA" ou "HAWILAH" significa en castelán "la villa" ou "la casa de campo", referíndose a unha residencia de moito luxo, xeralemente nun entorno natural ou suburbano. En hebreo moderno úsase comunmente para designar unha casa grande e elegante. A pronunciación en castelán sería "ha-vilá" onde "ha" é o artigo "la" en hebreo y "vilá" é a adaptación da palabra "villa". Segundo o anterior, o topónimo da cidade castelán de Ávila tería esta orixe. Cómpre lembrar que durante a Idade Media a comunidade xudía en Ávila acadaba ata o 20% da súa poboación.
Etimolóxicamente "HAVILÁ" aparece nos escritos bíblicos co significado de "círculo", "HAVILLAH" co significado de "circular" e parece estar relacionado cunha antiga raíz "APHAPH" (aw-faf') co significado de "circundar" ou "cercar".
A palabra hebrea ou sefardita "HAVILÁ", en galego deu "FÁFILA", e de aí por perda do ele intervocálico, o topónimo FAFIA.
HAVILA>FAFILA>FAFIA. Cómpre tamén lembrar que en galego HABA>FABA e MOLER>MOER ou VOLAR>VOAR.
Moi preto da quinta de Fafia en San Fins de Freixeiro atópase o microtopónimo da "Pedra Simón", un nome de clara orixe xudía e que podería ser ou facer alusión a un probable ou posible cemiterio xudeu. A quinta de Fafia aparece nos documentos como "Vilar de Gómez" moi preto do núcleo rural de Castro. Tamén e segundo o Arquivo Histórico Diocesano de Santiago de Compostela, en Fafia residían as irmás Ana e María Louzán pola volta do século xviii, unha delas casada con Joseph de Barcia, con bens en Ser.

 

 

Vilar de Gómez referido ao lugar de Castro en Freixeiro, no Catastro de Ensenada

 

OS PALMEIRO.

Palmeiro, Palmer é un sobrenome moi común na Idade Media para aquelas persoas que procedían de Terra Santa ou fixeran a peregrinaxe a Terra Santa. En Irlanda, Ailred, the Palmer, fundou o hospital medieval para gafos de San Xoán Bautista e mais xestionou o hospital de San Xoán de Xerusalén, en Dublín, e tamén a parroquia de Palmerstown situada ao oeste da devandita cidade. Na vila de Pamiers no sur de Francia existía unha importante comunidade xudía na Idade Media. Tamén nas xuderías de Porto, Coímbra, Lisboa e Setúbal, moi preto da rúa do gremio dos sapateiros, existía o chamado "hospital dos palmeiros", destinado a acoller e fornecer aos peregrinos que viaxaban a Terra Santa. En particular o hospital dos palmeiros de Porto tiña no seu interior unha imaxe de San Xoán Bautista que consideraban un dos seus principais patróns. Tamén na vila de Muros, en 1423 Rodrigo Ares de Fisterra, palmeiro de Jherusalem, era procurador dun hospital para pobres e peregrinos e morador no arrabalde de dita vila, e tamén na próxima vila de Noia había tres hospitais medievais coa mesma idea. En Santa Cristina de Barro de Noia localizábase a chamada agra do Salomón.

"Foro de Fernando de Castro, merino de tierra de Montaos, vecino de los palacios de Lestrobe, a Juan Palmeiro de Abuín, vecino de la parroquia de San Pedro de Ser, en el coto de Xallas y a su mujer, Mariña Palmeira, por sus vidas y dos voces más, del lugar y casal de Fafia, sito en la parroquia de San Fins de Freixeiro, entregándole cada año doce ferrados de trigo"  (1539-01-28 . Lestrobe, lugar de). Arquivo da Catedral de Santiago. 

No mesmo documento fálase de que estes lugares (Fafia e Vilar de Andrade) foron herdados do seu abuelo Fernando de Boym, e aínda que puidese parecer que Boym ou Abuín é un topónimo tamén de orixe hebrea, nada máis lonxe da realidade, ABUÍN é un topónimo de orixe xermana procedente de BAUM co significado de árbore. En lingua de Frisia BEAM e no inglés BEAM co significado de viga de madeira.

Durante a Idade Media en Galicia, a poboación xudía ou os xudeos residentes en Galicia eran sobre todo mercaderes de panos, da famosa palmilla de Cuenca, ou eran escribáns ou recadadores de alcabalas reais nos reguengos:

"Carta de pago otorgada por Rodrigo Palmeiro, mercader, vecino de la ciudad de Santiago, cobrador y depositario de las alcabalas de Su Majestad, en nombre de Álvaro de Olea, regidor de la ciudad de A Coruña, a facor de Juan Díaz, mercader, de la misma vecindad, que le entregó doscientas cuarenta y ocho mil ciento ochenta y un maravedía que restaba debiendo según la carga de pago expedida por dicho regidor". (1583-02-15). Arquivo da Catedral de Santiago. (ACS).

"Obligación hecha por Sebastián Palmeiro, mercader, vecino de la ciudad de Santiago, de pagar a Antonio Martínez, vecino de la villa de Medina de Rioseco, setenta y seis mil maravedís que cuestan los paños que le compró". (1589-04-06). Arquivo da Catedral de Santiago. (ACS).

"Obligación hecha por Alonso Mallo, vecino de San Xián dos Cabaleiros, de pagar a Sebastián Palmeiro, mercader, noventa y siete reales y medio por dos varas y media de palmilla subida de Cuenca y otro género de paños". (1590-01-01). Arquivo da Catedral de Santiago. (ACS).

OS COMPAÑÓN.

Non sabemos se o apelativo e o topónimo de Compañón ou Campañón, en referencia ao lugar do Reguengo entre Suevos e Ser, fai referencia a unha Campa ou cemiterio dos xudeos ou fai referencia ao termo masónico "compañón", referente ás cofradías dos mestres de obra na Idade Media, ou a ningunha delas.

Juan Neto de Malvares, alias Juan Pombo, era fillo de María de Compañón, residente no Terroal ou Vilar de Andrade, e neto de Diego de Compañón, dezmero maior do coto de Dubra no lugar do Reguengo, entre Suevos e Ser, tamén chamado Compañón ou Campañón.

"Escritura de apartamiento de Juan Neto de Malvares, vecino de San Vicente de Rial, a Francisco de Figueroa de los montes de Vilar de Gómez para que disponga de ellos como quisiese". Fol. 90 (1617, diciembre, 28)

"Escritura de arrendamiento y concordia de Alonso de Coronado y de Juan Bonifacio de Coronado, administradores en el Reino de Galicia, de los mayores dezmeros parroquiales y rurales a Su Majestad, a Diego de Compañón, vecino de San Fins de Freixeiro, de los frutos, en este presente año, de los mayores dezmeros en el arziprestazgo de Dubra, sitos en el arcedianazgo de Trastámara". Fol 142-145 (1572, agosto, 20). Archivo de Protocolos Ahus.

"Escritura de poder que otorgaron Alonso de Coronado, por sí y en nombre de Juan Bonifacio de Coronado, administradores por Su Majestad, del dezmero excusado del Reino de Galicia, a Diego de Compañón, vecino de San Fins de Freixeiro, para cobrar, recibir y recaudar los frutos y rentas de los mayores dezmeros sitos en el arciprestazgo de Dubra". Fol. 146-147 (1572, agosto, 20). Archivo de Protocolos Ahus.

 

 

Pedra Simón

 

Entre 1500-1700, no arquivo Torre do Tombo de Portugal, hai tan só oito persoas apelidadas Loução e todas acusadas por xudaísmo. Tamén en Évora e Portoalegre, nese espazo de tempo, hai dous procesos contra persoas co sobrenome Palmeiro e acusadas de xudaísmo.

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

O entroido, unha viaxe transatlántica

 

Cando o fértil deserto do Sáhara era a modernidade e irradiaba toda a súa cultura cara o sur de Europa, cara Portugal, Galicia, Sardeña ou Croacia, cara o Sahel e cruzaba o océano Atlántico para invadir o continente americano. O Sáhara sempre foi e sempre será a modernidade, a praia e o sol eternos, a vida pública na praza do poboado efímero, fronte aos enfermizos neandertais consumidos polos rigores glaciais do clima europeo, amargados e anguriados coma os europeos actuais, cansos de recadar cartos ou leña para pagar unha mísera calefacción.

 

 

Bilmawen

 
Bilmaw ou Bilmawen é unha celebración folklórica bereber que se celebra o día posterior ao Día do Cordeiro nalgunhas rexións de Marrocos sobre todo en Inzgan e en Agadir. Para a ocasión os mozos realizan máscaras e visten indumentarias feitas con peles de ovellas e de cabras sacrificadas para a ocasión. Os mozos bailan cos "disfraces" sostendo nas súas mans membros dos animais sacrificados que utilizan para golpear ás xentes que se van atopando polo camiño. Bilmawen en lingua bereber significa "os das peles". Rituais semellantes son os carneiros de Tigaday na illa do Hierro e "las cabras y los machos" de La Aldea na illa de Gran Canaria.
Durante o Bilmawen, persoas enmascaradas e tinxadas con carbón e vestidas con peles realizan unha teatralización polas rúas e prazas das vilas acompañados de músicos que tocan a frauta (Ghaytas) e os tambores xunto a unha multitude que canta pequenas coplas que describen aos carneiros como seres ou criaturas aterradoras. Os mozos disfrazados de carneiros bromean e atemorizan aos nenos e perseguen á xente golpeándoa levemente coas patas das cabras utilizando en ocasións unha linguaxe groseira. Adultos, nenos, homes e mulleres agóchanse nas súas casas onde pechan a porta.
Bilmawen representa un acto dos antepasados que dende as súas tumbas veñen visitar as persoas vivas que viven nas aldeas. Bilmawen é na súa omnipotencia derivada dos espíritos ancestrais mais teñen as súas regras a seguir.
Na rexión da Kabylia denomínase "a vella cabaza" e é representado mediante un baile de máscaras onde as frautas e as pandeiretas crean un ambiente plenamente festivo. En Haha e Mogador (Essouira), os Bilmawen colocan unha cabaza cubrindo a cabeza.
Este festival sirve para reafirmar os valores colectivos como parte dunha comunidade. "El cambio momentáneo del orden de las cosas y la desobediencia es expresiva. Se presenta en una forma paradójica en la que todo se juega en la dualidad de opuestos: vida /muerte, humano/animal, masculino/femenino, Eid El-Kebir/Bilmawen, alegría y temor, casa/calle, día/noche, religioso/secular". "Ese día, en la inspiración de los antepasados, muchos tabúes se levantan, como entrar en una casa sin llamar, para atacar a las personas mayores, elevar las manos sobre la mujer, o incluso utilizar la palabra provocación", "una transgresión en particular es la relación hombre-mujer, como si se les permite a los Bilmawen golpear a las mujeres".

 

 

Mascaradas dogón en Mali
 

Cada sesenta anos as diferentes comunidades dogón celebran o ritual Sigi, un ritual cíclico que vai de aldea en aldea. Sigi é un ritual ou cerimonia que unifica a tódolos pobos da etnia dogón. É un ritual no que se recrea a cosmogonía do pobo dogón e tamén hónrase aos antepasados. A danza de máscaras tan característica que forma parte do ritual tamén acompaña outros momentos da vida dos dogón como poden ser nacimentos, defuncións ou o comezo da tempada de chuvias. Durante o ritual, a sociedade da danza chamada "awa" usa o idioma sigi, unha lingua exclusiva deste rito, e soamente os homes que saben este idioma e foran circuncidados poderan participar nel. As mascaras eran talladas polos propios iniciados. Tralas mascaradas os danzantes reúnense cansos e esgotados, sendo agasallados polos asistentes con sadi, unha cervexa de millo miúdo coa que se pecha o ritual. O Damá era outro ritual celebrado trala defunción onde se celebraba que alma do defunto alonxábase do mundo dos vivos e ía cara o gran deus Amma tal que as almas dos xustos chegaban ao paraíso.
Entre as diferentes máscaras temos:
A máscara da anciá, é unha máscara dogón icónica para a súa sociedade relacionada co mito dos catro antepasados e da creación e onde un deles chamado Arou engaiola á vella polos seus afectuosos e repetuosos modais e esta otorgalle a cambio uns poderes sobrenaturais cos cales Arou consegue domesticar os animais, crear ferramentas e propiciar a chuvia.
A máscara Azagay está baseada no mito Azagay relacionado coa cosmogonía dogón sobre a orixe do universo e onde o deus Amma é o seu principal creador e quen deu orixe a catro parellas de xemelgos cos que comeza a devandita cosmogonía.
A máscara do sanador que simboliza a un curandeiro experto na utilización das plantas e ao que o pobo acudirá ante calquera enfemidade ou ferida física.
A máscara Dyonune ou do meigo ao que o pobo recorre cando a enfermidade ten unha base sobrenatural ou é resultado dunha bruxería e quen determinará as causas da enfermidade a través da adivinación.
A máscara Pulla Yana ou do Fulani e que imita ás acicaladas mulleres da etnia fulani cando traballaban como pastores para o pobo dogón. É unha máscara burlesca e satírica que representa o odio que o pobo dogón tiña cara aos fulanis dos cales eran acérrimos inimigos pois adicáronse a guerrear contra eles coa finalidade de islamizalos. A máscara representado ao home pullo é a viva expresión do larchán e do estúpido. Era unha danza que facía mofa da preguiza dos fulani. Nesta máscara a danza xoga un papel protagonista onde o bailarín simulaba frecuentes caídas pedindo a axuda do público finxindo estar ferido ou moi cansado con xestos abúlicos ou negándose a traballar.
A máscara Dyobi ou do corredor era bailada por xente moi xove que habendo cumprido co rito de iniciación e de circuncisión estaba xa capacitado para entrar na "Sociedade das Máscaras" ou "Awa". Vai cuberto cunha túnica branca sobre a cal colgan largas fibras vermellas e nunha man leva unha cabaza e na outra unha lanza. Non baila, soamente corre de forma aloucada e de forma desordenada.
A máscara Yona era a máscara do xefe da mascarada e o que levaba o caxato de mando do ritual. Era quen dirixía a orde do recorrido e mais a orde de cada intervención.
As máscaras Amma Ta, Kanaga e Sirige estaban relacionadas co deus creador. Eran danzas que rememoraban as accións levadas a cabo ao comezo da creación do universo por Amma, o deus inmortal, todopoderoso e omnisciente dos dogón.

 

 

 

Mascaradas do pobo diola en Casamance, Senegal
 

Na rexión de Casamance en Senegal, o pobo diola tamén é famoso polas súas celebracións de mascaradas. A maís coñecida e famosa é a máscara do Kumpo feita con fíos de palma e cun pao a modo de corno no centro da cachola que lle permite facer movimentos circulares e acrobáticos moi espectaculares. Ao son da música, o espírito que posúe nese momento ao Kumpo permítelle xirar rapidamente e deste xeito limpar as malas enerxías do pobo e as doenzas dos alí presentes. Outras máscaras diola que acompañan ao Kumpo e que bailan e animan aos espectadores e que representan espíritos ancestrais son a máscara Samay, que ten dous pequenos cornos e un traxe de cor area elaborado con sacos de pataca reciclados, leva tamén nunha man unha vara coa que zosca ao público. Semellante a máscara Samay é a máscara Niasse que non ten cornos pero si dúas varas en cada man coa que se despraza. A máscara Agomala ou máscara do gorila negro ten o corpo feito con fíos de sacos de arroz reciclado que logo os mozos tinxen de negro. Outra máscara ten corpo negro e pico de paxaro.

 

 

 

Ritual Yaokwa de Brasil

 
O ritual chamado Yaokwa é unha celebración  do pobo enawene nawe para o mantemento da orde social e cósmica. O pobo enawene nawe pertence ao grupo étnico e lingüístico arawak e habitan no estado brasileño do Mato Grosso, na bacía do río Juruena.
Durante o ciclo anual da estación seca levan a cabo o ritual Yaokwa coa finalidade de render unha homenaxe aos espíritos e garantizar a orde cósmica e tamén a orde social entre os diferentes membros do clan. O ritual pode chegar a prolongarse por espazo de sete meses e nel búscase a comuñón entre o medio natural e social e a cosmoloxía, celebrando ao mesmo tempo o ciclo anual e repetitivo da pesca no río. Os espíritos, como cada ano, regresan ao poboado coa abondosa pesca que nesas datas inicia o seu ascenso polo curso do río. Ataviados para a ocasión con traxes fabricados de palma, os espíritos atacan o poboado dos enawene nawe. Os membros da tribo deben preparar comida para alimentar aos perigosos espíritos e así acalmar a súa ira mentres que nenos e mulleres permanecen agochados nas súas cabanas. Ao mesmo tempo o ritual é amenizado coa interpretación de diferentes músicas e danzas. Yaokwa quere dicir "Banquete dos espíritos".

 

 

Ritual Klóketen dos selknam en Tierra del Fuego

A cerimonia Klóketen componse dunha serie de rituais onde os máis vellos da tribo revelaban aos máis novos, os iniciados, os seus coñecementos segredos de carácter cosmogónico. Era un ritual exclusivamente masculino de iniciación nas cuestións da cosmovisión do pobo selknam, na introdución e no coñecemento de cuestións como o ben e o mal, a orde e o caos. Representando o ben estaba o deus Temáukel e o seu demiurgo Kénos e pola outra banda estaban os seres do mal, da destrución e do caos como Xalpen, a deusa do inframundo e dos infernos, cos seus guerreiros destrutores chamados Shoortes que atemorizaban ás mulleres e nenos gornecidos nas súas chozas.
A celebración compoñíase dunha serie de escenografías de seres enmascarados que podían durar catro meses ou mesmo un ano enteiro. Eran uns festexos destinados a ser celebrados durante a escuridade do inverno, mais a neve e o frío característico desta estación prexudicaba a correcta execución do ritual polo que se trasladou ao comezo do outono.
As diferentes máscaras representaban os diferentes espíritos. No mundo plástico e escuro do caos e da destrución destacaba Xálpen que se vale dos seus guerreiros Shoorte para esparexer o caos e a destrución e infundir terror a nenos e a mulleres. Os diferentes espíritos malignos intentan ser unha representación do mundo plástico e escuro, para iso válense da danza, da pintura excesiva dos corpos e de aterradoras máscaras. Os Shoorte ían excesivamente pintados e con fermosas máscaras. Keternen era o fermoso fillo enxendrado por Xalpen, como deusa da plasticidade e dadora de vida, ataviado con abondoso penuxe branco adherido ao corpo. Outros personaxes da cerimonia eran Hayilan, Olim, que representaba o saber escuro do feiticeiro e do médico, Mátan era un ser masculino e boíño. Outros eran espíritus do grotesco como Ulen. Háinxo era un espírito panzudo, voluminoso e torpe. Kátaix, Kósmenk, Kulan, etc. Cada figura individual representaba unha personalidade absolutamente definida conformando unha explosión de creatividade e de cor que contrastaba coa sobriedade dos selknam na súa vida cotiá.