UR AGUA

                                     Cascada del Cubo, selva de Irati (Navarra)

La raíz -R- es un radical muy antiguo que significa fundamentalmente movimiento. Es una raíz existente en palabras que aluden al movimiento o a la agitación. Es una raíz de origen paleolítico presente en las lenguas bereberes, relacionadas a su vez con el euskera y las lenguas drávidas, también muy antiguas.
Como dijimos anteriormente, el radical -R- connota movimiento o agitación. Así, y en este sentido, en lengua bereber tenemos las siguientes palabras que expresan movimiento: urar, jugar, danzar, cantar; err, jugar; rar, jugar; arer, jugar; mrurred, pulular; hrurred, avanzar lentamente; erfu, montar en cólera, excitarse; urfan, cólera. Con el significado de movimiento tenemos las palabras; erg, salir; o urrag con el significado de descender. También la palabra urug con el significado de ser vertido o extendido. Siguiendo con la idea de movimiento tenemos erga, estar inflamado; erjij o ergeg, temblar; o ergel con el significado de cerrar; rkem significa hervir; arkam, acción de hervir; ereγ, estar inflamado; eres, descender; ersed, eyacular o emanación de pus y esperma; ertek, tumbar; erti, ser mezclado, mezclar, agitar; err, restituir, retornar; err, vomitar; rar, vomitar; iriri, vómito; srar, vomitar; ar, abrir; zurhu, lamentarse, llorar; erwell, huir; erwer, escapar; rwagel, trotar; erwi, mezclar, agitar; rwey, remover; erzef, viajar.
Básicamente, la raíz -R- se usa para definir el movimiento, sobre todo el movimiento de los líquidos, por ejemplo "hervir" es agua en movimiento o agitación. De la raíz -R- procede la palabra euskera ur para designar el agua en movimiento y la palabra erreka con el significado de corriente. De la raíz ur con el significado de líquido, emanación, deriva la palabra latina "orina". También de la palabra ur, con el significado de movimiento, rapidez, fluir, proceden las palabras "urgir", "urgencia" o "urgente".
Es posible que de la raíz -R- deriven palabras de origen indoeuropeo como "erguir", conducir, poner derecho, mover en definitiva, o "regar". También la palabra inglesa "run" para correr. En lengua fulani, emparentada con el euskera, tuurre significa vomitar y buure significa herida, y por extensión, emanación de sangre.
Las formas uer y uar, radical VR, dieron en lengua bereber aber con el significado de hervir; awer, hervir, agua en movimiento; ubber, bberber, estar en ebullición y por extensión bullir en cólera. De la forma VR, con el significado de agua en movimiento, deriva la palabra árabe bahr para mar y bahiri, mar en amhárico. También la palabra euskera ibar, con el significado de valle o vega. También la raíz VR o BR la encontramos en el indoeuropeo. La raíz bhereu es hervir en indoeuropeo y el vocablo brudam es caldo en indoeuropeo. "Burbuja" y "borbotar" comparten la raíz BR. En el caso de "burbuja" tenemos por un lado la raíz arcaica BR y por otro lado la raíz indoeuropea bullir. Bullir  procede del germano wallen, que a su vez procede de la raíz indoeuropea b(e)u, con el significado de hinchar, de donde se origina la palabra "balón".
El euskera, el bereber, el fulani y las lenguas drávidas están estrechamente emparentadas, es por este motivo que podemos seguir el rastro de la palabra ur para agua, agua en movimiento o corriente de agua, a lo largo y ancho del planeta. Así, en proto-autroasiático *huar significa fluir; en proto-katuic *huar significa fluir; en proto-bahnaric *hɔ:r significa fluir; en khmer hu:r significa fluir, correr, verter, desagüar; en old khmer hwar significa fluir o correr; en proto-austronesian *wahir significa agua. En las lenguas drávidas *ū̆r- significa gotear o rezumar; en proto-telugu *ūr- significa rezumar y en telugu ooru significa también rezumar; en proto-kolami-gadba es *ūr-; en proto-gondi-kui es *ūr-; y en brahui es hūr-ing. En lengua tamil ūr significa brotar, fluir o rezumar; en malayalam ūr_uka significa también brotar, fluir, agua; y en kannada ūr_u significa brotar, rezumar, gotear, empapado y sumergido.
En las lenguas kartvelianas, en proto-kartveliano tenemos la raíz *ɣwer- con el mismo significado. En georgiano ɣvar- ɣvr- ɣvar- significa corriente. En megrel ɣvar- significa gotear, mojar; en idioma laz ɣvar- significa también gotear y mojar. En lenguas proto-sino-caucásicas tenemos la raíz *ħwirɨ́ con el significado de agua o lago; en lengua yeniseica es *xur; en lengua burushaski es *hur-; y en proto-caucásico del norte es *ħwirɨ.
La raíz ur para corriente de agua derivó en uer y uar en el idioma indoeuropeo. En el idioma proto-indoeuropeo tenemos la raíz  *(e)wer- con el significado de agua, humedad. Según el diccionario de Pokorny de raíces indoeuropeas  au̯er- significa fluir, mojar o agua. La raíz u̯ēr- dio lugar  a las siguientes palabras: warsa en idioma hitita; wär en tocario A y war en tocario B; en sánscrito varī con el significado de corriente o río, vār, vāri, agua, varṣá, lluvia, várṣati, llover; en idioma avéstico vairi- es mar  y vār- es agua; en idioma celta cymru gweren significa liquamen. En proto-germánico  *warō *warēn *wērēn *wērō *warja-n significa agua, mar. En "old norse" vɔr y en noruego vor var significa mar. En idioma de Frisia del norte tenemos woar, waer y waar. El water inglés procede del proto-germánico *watr y del proto-indoeuropeo u̯édōr u̯ódōr wodr. En ruso agua es voda y en bielorruso agua es vada. Wadi es corriente de agua en lengua árabe. El indoeuropeo y el árabe comparten muchas raíces en común por su cercanía geográfica y su mutua influencia, así, de esta manera, berg en indoeuropeo es montaña, elevación, y burj es torre en lengua árabe. La palabra latina aqua no guarda relación alguna con la palabra euskera ur, aqua en latín connota planitud, plano, llano.
 
(c) Marcos Castro Vilas, arquitecto.

BIBLIOGRAFIA:

-GAMBLE DAVID P., BALDEH MERI OUMA: Gambian Fula-English dictionary. Gambian Studies Nº 12 (PDF).
-HADDADOU, Mohand Akli: Dictionnaire des racines berberes communes. Haut Commissariat à l'Amazighité 2006-2007 (PDF).
-http://starling.rinet.ru/cgi-bin/etymology.cgi?single=1&basename=%2Fdata%2Faas%2Faaet&text_number=+489&root=config

A curiosa etimoloxía do Berbés

O Berbés é un coñecido barrio mariñeiro do casco vello da cidade de Vigo. O topónimo do Berbés componse de dúas raíces etimolóxicas claramente diferenciadas:

Por unha banda temos a famosa raíz "ber" ou "bar". A raíz "bar" é unha famosa raíz etimolóxica de orixe fenicia moi abondosa na costa de Galicia. Está presente en topónimos coma Barra, Barbanza, Baroña, Barizo ou Bares. Significa mar, costa, porto, refuxio ou pousada marítima. "Bar" en lingua semítica significa mar. Outra posibilidade etimolóxica é a suposta raíz indoeuropea "var" co mesmo significado de auga ou ourela. Desta raíz derivarían palabras coma "vera" ou "beira".

Por outro lado temos a raíz "bes" con outro significado totalmente diferente. A raíz "bes" está presente en palabras coma "veso", "vesar", "bisel" ou "bies". "Beso" en galego significa "virar" ou "xirar", o "veso" era o arado de ferro, unha peza metálica en bisel empregada para xirar ou voltear a terra. A palabra "bisel" comparte a mesma orixe e vén do francés "biaiseau" co significado de "dirección oblicua". Todas as palabras anteriores proceden a súa vez do termo latino "biaxis" co significado de oblicuo ou sesgado.

Polo tanto, e rematando, o topónimo Berbés significa costa oblicua que mira ó solpor, lugar onde a costa xira para adoitar unha dirección sesgada en contraposición a un tramo rectilíneo previo. O Berbés sería, en definitiva, un refuxio marítimo, un porto de mar situado nun tramo de costa oblicua que xira para arrostrarse directamente ó solpor. 
Noutro senso, a raíz "bes" pódese interpretar coma unha adaptación, corrupción ou evolución fonética da palabra "baixo", e polo tanto o topónimo Berbés viría a significar algo así como "ribeira baixa".

Marcos Castro Vilas, arquitecto.

A procura do Grial agocha unha fermosa e real cartografía do mundo celta

 

                                                Ara Gael (Camilo Díaz Baliño)

Todos asociamos a busca do Santo Grial e a corte do rei Arturo co mundo celta, e efectivamente, debaixo da famosa lenda medieval da procura do Santo Grial subxace de maneira intencionada toda unha cartografía oculta que describe o mundo celta, unha cartografía que intenta delimitar o espazo común da celticidade. Deste xeito, por exemplo, o rei Mordrain podémolo identificar co rei de Marrocos e o rei Tullido corresponderíase co rico rei do Senegal. Os protagonistas da aventura móvense entre a marca de Escocia, o castelo de Camelot en Gales e o castelo de Corbenic, que eu identifico persoalmente co castro de Vigo. 

 

 

Atlas Catalán de Cresques

Noutro momento da historia, os cabaleiros elexidos para tal fin, visitan a mítica illa Torneante, como antes xa fixeran o rei Tullido e o rei Mordrain por habitaren terras próximas a devandita illa. A illa Torneante, coma o seu propio nome indica, fai alusión ás rocas errantes da Odisea de Homero na súa viaxe cara o Hades grego. Son as rocas de San Pedro e San Pablo na actualidade, situadas no medio do Atlántico e que simbolizan as viaxes ao máis alá, as viaxes trasatlánticas na barca de Salomón, como recolle a famosa narración. Segundo a ópera de Wagner, nas terras do Preste Xoán, Parsifal agochou o Grial despois de sacalo de Montsalvage, un lugar de localización imprecisa situado no norte de España. A raíz da ópera wagneriana moitos alemáns relacionan hoxe en día o lugar de Montsalvage co Cebreiro galego, e o caliz alí conservado é o símbolo co que se representa a Galicia no mundo.

Seguindo co discurso da celticidade, aínda hoxe moitos poboados do Senegal máis profundo recordan moito ós poboados da Idade do Bronce en Galicia, coas súas vacas marelas de raza N'dama. O gando de raza N'dama é o berce da nosa rubia galega, que tanto nos define e identifica. Tamén no Senegal se atopan as enormes ovellas de raza Ladoum. Son os "carneiros grandes coma bois" que se describen na coñecida lenda da viaxe de San Brandán , unha historia tamén con claras connotacións trasatlánticas e onde, neste caso, a mítica illa Torneante transformase no inestable lombo dunha balea. Tamén podemos observar vacas de raza cachena nos xeroglíficos e nas pinturas dos templos do Antigo Exipto que, de seguro, axudaron a erguer as pirámides de Exipto.

Como se pode observar, o mundo celta mantén unhas estreitas relacións simbólicas, espaciais, xeográficas e pretéritas coa outra banda do Atlántico, onde os exipcios e despois os gregos situaban o seu inframundo, a illa dos benaventurados. Máis aló do Combo dominicano ou de Fidel Castro, os taínos e os vascos, e por extensión os galegos, manteñen unha fráxil pero fonda relación de parentesco, de raíces insondábeis no tempo, que podemos remontar mesmo ao Paleolítico superior e que nos introduce de cheo nas novidosas e rompedoras teorías referentes ós paleoindios ou pa-leoamericanos. Neste senso, temos a valiosa raíz léxica ker, que significa redondo, así keru é cabeza en lingua euskera, qeru é cabeza en tuareg, keri é lúa en lingua arawak e karaya é lúa en lingua taína. Un pequeno apontamento ou petisco, cando menos curioso, que abre as portas a un mundo novo por explorar e do que seguro existe un longo fío do que tirar.

A celticidade

Ovella Ladoum do Senegal (grandes coma bois)

© Marcos Castro Vilas, arquitecto.

A BATALLA FINAL DOS IRMANDIÑOS

A Revolta dos Irmandiños foi unha revolta social que tivo lugar en Galicia entre os anos 1467 e 1469. Comezou na primavera de 1467 para loitar contra os abusos  dos señores feudais nunha situación de crise e profunda inxustiza social. A revolta popular estaba formada por labradores, xente das cidades, baixa nobleza fidalguía e incluso algúns membros do clero. Os xefes do movemento pertencían fundamentalmente a baixa nobreza, Pedro Osorio na comarca de compostela, Alonso de Lanzós no norte de Galicia e Diego de Lemos no sur da provincia de Lugo e norte de Ourense. A Irmandade Xeral xurdeu de mans de Alonso de Lanzós co apoio das cidades de A Coruña, Betanzos, Ferrol e Lugo que actuaron como motores iniciais do movemento. Os inimigos dos irmandiños foron os nobles donos das fortalezas e os encomendeiros das principais igrexas e mosteiros. Os irmandiños destruiron cerca de 130 castelos e fortalezas durante os dous anos que durou a revolta. As liñaxes preferidas polos irmandiños foron os Lemos, Andrade e Moscoso.

O arcebispo Fonseca , Pedro Álvarez de Soutomaior e Xoán Pimentel fuxiron cara Portugal, o conde de Lemos e Pardo de Cela se refuxiaron en Ponferrada. Ante esta situación os señores feudais exiliados decidiron organizar o seu retorno e preparar un contraataque contra os sublevados irmandiños. Segundo Vasco de Aponte, na primavera de 1469 Pedro Álvarez de Soutomaior  reuniuse en Monçao co Arcebispo Fonseca e con Xoán Pimentel e acordaron reunir as súas tropas nas proximidades de Santiago de Compostela. Segundo nos conta Vasco de Aponte, Pedro Álvarez de Soutomaior, no seu traxecto cara Santiago a través do Camiño Portugués, enfrentouse ós villanos no castro da Framela. O castro da Framela pode facer alusión ó castro de Framil, no concello de Ames, ás portas da cidade de Santiago e ó outro lado do río Sar. Tamén pode facer referencia ó lugar de Fraela, no concello de Mos, e no camiño que conectaba a cidade de Vigo coa Depresión Meridiana. En castro Gundián, no concello de Vedra e na ribeira do río Ulla enfrentáronse os irmandiños coas tropas do conde de Lemos procedentes de Ponferrada.

Segundo o preito de Tabera-Fonseca, unha documentación xudicial en castelán que recolle numerosas testemuñas que falan en castrapo, a batalla final contra os irmandiños aconteceu no lugar de Balmalige, nas cercanías de Santiago de Compostela. Balmalige supoñemos que é unha deturpación en castelán de Val Merige, o val de Merelle no concello de Trazo e ó outro lado do río Tambre. Alguén relacionou etimolóxicamente e erróneamente Almáciga co termino Balmalige. Despois da batalla de Balmalige o arcebispo Fonseca foi ferido no asedio de Santiago.

Polo visto anteriormente o río Sar, o río Ulla e o río Tambre convertéronse en barreiras defensivas naturais utilizadas polos irmandiños contra o avance dos exércitos dos señores feudais. Unha vez foron derrotados (os irmandiños) na contorna de Santiago, tan só restaba o asedio desta cidade.

 

 Por Marcos Castro Vilas, arquitecto.

TRES EXEMPLOS DE ETIMOLOXÍA ESPACIAL

A toponimia ou onomástica xeográfica é a ciencia que estuda a orixe etimolóxica dos nomes propios dos lugares. O termo "toponimia" deriva etimolóxicamente do grego topos (lugar) e onoma (nome). A toponimia pretende averiguar a orixe dos nomes dos lugares a partir da comprensión espacial do lugar. Nalgúns casos mediante a análise espacial ou xeográfica da contorna podemos chegar a entender a orixe etimolóxica dun topónimo que fai referencia a un lugar. Vexamos a continuación algúns exemplos explicativos:

O topónimo Ames e o xentilicio amiense proceden do topónimo latino "interamnis fluminis". "Amnium" ou "amnis" é unha palabra latina que significa río, polo tanto "interamnis fluminis" significa río que discorre entre dous ríos, sendo unha clara alusión ó río Sar, un río que flúe entre o Tambre e o Ulla. As terras de Ames constitúen un fermoso val fluvial que se dispón entre dous ríos, o Tambre e o Ulla, e é esta circunstancia espacial tan característica á que fai alusión o seu topónimo. En Italia tamén temos un caso semellante; Teramo é unha cidade italiana capital da provincia dos Abruzos que deriva do termo latino interamnia co significado de cidade entre dous ríos, e era así como a coñecían os romanos.

O topónimo de A Laracha fai referencia ós lares viais. Os lares viais eran os deuses dos camiños e das encrucilladas. A vila da Laracha sitúase nun importante cruzamento de camiños romanos que atravesaban a provincia da Coruña. Os deuses lares tamén eran os deuses do fogar, e de aí procede a palabra lareira. A vila da Laracha correspóndese cun importante aglomerado urbano romano, A Laracha era o Brigantium Flavium dos romanos, capital da comarca de Bergantiños. O apelativo Flavium era unha especie de certificado urbanístico ou marca de calidade outorgado polo emperador romano que buscaba fomentar o seu desenrolo urbanístico como municipium do Imperio Romano, diferenciándoo así doutras vilas e lugares da contorna. Polo tanto, A Laracha sería o lugar onde proliferaban as lareiras e os fogares, querendo reflexar un maior desenvolvemento residencial.

O topónimo O Grove fai referencia a unha característica formal e física do lugar. A península do Grove é un monte no medio do mar. O topónimo Grove deriva do indoeuropeo krop co significado de "grupa", "joroba". "Grupa" e "joroba" son dúas palabras diferentes que aparentemente comparten unha mesma orixe etimolóxica. A península do Grove constitúe unha "grupa" ou "joroba" no medio do mar. Neste senso garda relación con outro topónimo galego, a serra da Groba. A serra da Groba tamén é unha "joroba" que se eleva sobre o mar e que destaca no perfil da costa da provincia de Pontevedra. A palabra Grove procede do indoeuropeo kropp co significado de "joroba", protuberancia. En inglés temos o termo crop e craw que significa boche, papo. A súa vez deriva do proto-indoeuropeo grew que significa curva, saínte.

Por Marcos Castro Vilas, arquitecto.

A ORIXE DO XENTILICIO GALEGO

 

O xeógrafo e historiador grego Estrabón (63 a.C-19-24 d.C) na súa famosa obra Xeografía denomina ós habitantes do noroeste da península ibérica co nome de kallaikoí, tomándoo do nome propio con que eles se coñecían a si mesmos. Os romanos chamaban galos ós habitantes das partes occidentais de Europa e de aí procede o nome da Galia dado para Francia e o nome de Gallaecia dado para Galicia. Os gregos se referían ós galos co nome de keltoi, un sobrenome semellante pero con connotacións formais, pois significa redondo.

A palabra galo deriva dunha raíz africana moi vella de orixe tuareg KAL/KEL, que significa grupo ó que pertence unha tribo, familia, liñaxe ou terra, e tamén viaxar. Por exemplo, Kal Tamasheq significa pobo Tamasheq, Kal Azawad significa pobo Azawad, Kal Ansar significa pobo Ansar. Polo tanto, a palabra galo ou kallaikoí significa pobo que ten unha raíz común, grupo ó que pertence unha colectividade que comparte unha orixe común, neste caso unha orixe ancestral africana. Da raíz KAL derivan palabras como calaña ou calidade. Tamén nun sentido figurado ten o significado de viaxar; o feito de viaxar para visitar as diferentes tribos ou territorios, unha actividade moi habitual no Paleolítico, se denomina en lingua tuareg coas palabras AKEL (camiñar) ou EKEL (viaxar), de onde deriva a palabra castelán e latina calle.

Neste senso existe unha multitude de palabras arcaicas comúns ó euskera, ó tuareg, ó galego, ó castelán, ó inglés, ó idioma fula e hausa, e tamén o latín, todas elas herdeiras do haplogrupo xenético R1b:

Por exemplo, afraw é folla vexetal en lingua tuareg e frouma en galego; legga é xunqueira en tuareg e leka é humidade en euskera; tilegget é leguminosa en lingua tuareg e legume en galego; amuzzur é esterco en tuareg e zurro en galego; qeru é cabeza en tuareg e keru é cabeza en eusquera; azzel é correr en tuareg e acelerar en castelán; zzurg é sementar en liña en lingua tuareg e surco en castelán; nanna é nai en tuareg e en galego é nai; mbuuru é alimento en lingua fula e boroa é pan en galego; ceedi é estación seca en fulani e sede en galego; fecande é dividir en fula e fecundar é procrear en galego; haire é pedra en fulani e harri é pedra en euskera; kaba é botella en lingua fula e cabazo é recipiente en galego; toolle é ter "un dun par" e tullido en castelán; tummbe é estar preñado en lingua fula e tombo é vulto en galego; weel é colgar en fulani e bell é campá en inglés; jalla é rede en fulani e gaiola en galego; inna é nai en fulani e tamén nai en galego.

O xenoma dos tuaregs, sobre todo o seu ADN mitocondrial, ten parte da súa orixe xenética no norte de España. Os tuaregs están estreitamente vinculados por liña materna cos vascos. Pola contra o cromosoma Y que se herda por liña paterna procede da África subsahariana e do Oriente Medio. Isto é debido a que as poboacións femininas son máis sedentarias e estables espacialmente e temporalmente, as mulleres emigran menos. Tamén hai que engadir unha cuestión fisiolóxica; unha muller pode ter un máximo de 30 descendentes na súa vida fértil, non ocorre o mesmo no caso dos homes. Todo iso explicaría a subsistencia do acervo xenético vasco no deserto do Sáhara. Con todo, á hora de xustificar a estreita relación xenética entre os tuaregs e os vascos recórrese a un absurdo chauvinismo eurocéntrico. Segundo esta maneira de pensar, os tuaregs son en parte vascos que se expandiron cara o deserto do Sáhara e non o revés, onde os vascos serían descendentes das poboacións ancestrais que habitaron no seu tempo o deserto do Sáhara e que pouco a pouco foron ocupando o sur de Europa durante o proceso glacial. Os tuaregs serían, xa que logo, un vestixio da antiga poboación xenuina do deserto do Sáhara e da cal proceden os vascos. A poboación vasca ten a súa orixe espacial en África; é a maneira que ten de funcionar a península ibérica xeográficamente falando ó longo da evolución humana, como porta de entrada dos fluxos migratorios procedentes de África. A península ibérica é un estremo periférico de Europa onde a influencia euroasiática chega moi debilitada, pola contra é o lugar natural de expansión do continente africano, onde a súa influencia vese reforzada e adquire un maior peso no equilibrio dunha balanza. A preponderancia do haplogrupo R1b, de orixe paleolítica, no oeste de Europa explicaríase a partir desta dinámica migratoria e tería unha orixe espacial africana. Tamén responde a mesma dinámica o hablogrupo E-M81, de orixe norteafricana, aínda que vinculado a migracións posteriores, presumiblemente durante o Neolítico. A súa subsistencia no oeste da península ibérica explicaríase a partir do illamento xeográfico e dun maior despoboamento dos finisterres atlánticos nesa época, lonxe dos fluxos migratorios que dilúen as cargas xenéticas noutras partes da península e da Europa.