Colón ADN su verdadero origen

 

Tódolos aquí presentes temos unha ligazón común no tempo e no espazo

 

Winden nos seis meses de inverno e Macondo nos seis meses de verán

Campamento romano de Firmistáns en Ames

Campamento romano de Firmistáns en Ames de 180 metros x 240 metros . Os campamentos romanos soen gardar unha relación de 4:3 ou 3:2 nas dimensións dos seus lados. O campamento romano de Firmistáns cumpre de maneira canónica a relación 4:3 (180 x 240).

 

Os mitos e as lendas, como salvagardas da memoria colectiva dun pobo, son unha forma velada de contar verdades eludindo responsabilidades legais, son algo así coma o polígrafo de conchita. No caso do mito da raíña Lupa que habitaba o castro Lupario tamén subxace unha verdade. O mito da raíña Lupa, recollido no códice Calixtino, agocha unha cartografía da conquista romana da Gallaecia indicando os movementos estratéxicos dos lexionarios romanos polo territorio noroccidental da provincia da Coruña, pero tamén é unha última oportunidade  para que a desconfiada raíña celta Lupa nos amose unha cartografía dos altares sagrados celtas e prerromanos máis importantes da contorna antes da súa máis que probable desaparición trala chegada, a imposición e a superposición dun novo lugar sagrado de culto e dunha nova relixión traída polos mesmos romanos, aínda que no relato, pola contra, os romanos preséntanse como inimigos e perseguidores do primeiro cristianismo e dos primeiros cristiáns e aliados dos celtas pagáns.

 

 

O mito da raíña Lupa recolle a lenda da translatio dos restos do apóstolo Santiago e a chegada do cristianismo a Galicia. No relato os discípulos do Apóstolo, que traían o seu corpo decapitado dende Palestina, pídenlle a raíña Lupa, aliada dos romanos e residente no castro Lupario e máxima autoridade da contorna de Santiago de Compostela, axuda e permiso para enterrar ao santo cristiá na zona. A desconfiada raíña celta Lupa, enviounos de primeiras ás terras do poderoso rei Dugium, en San Martiño de Duio en Fisterra. Unha importante vía romana comunicaba o reino de Duio co reino da raíña Lupa. Ao chegar a ese lugar o rei celta de Duio, temeroso das intencións dos novos forasteiros, ordena a súa detención e o seu encarceramento. Mais os discípulos conseguen escapar milagrosamente do cárcere e fuxen a través da ponte de Ons en Negreira. A ponte de Ons ou das Pías é protagonista fundamental nesta parte do relato. Cóntase nel, que os discípulos que trasladaban o corpo decapitado de Santiago chegaron a este lugar perseguidos polos lexionarios romanos ao servizo do rei celta de Duio. Mais unha vez que a comitiva cruzou a antiga ponte, viron como se derrubaba mandando ás augas do Tambre a boa parte dos soldados e cortándolle o paso ó resto. Da ponte só quedaron as pías e de aí vén precisamente o nome de ponte das Pías. Algúns arqueólogos e historiadores galegos defenden que a ponte das Pías foi unha pontóriga romana de madeira.

De volta á fortaleza da raíña Lupa, os discípulos Atanasio e Teodoro solicítanlle animais e un carro para trasladar os restos do apóstolo Santiago. Ante esta demanda, a desconfiada raíña Lupa envíaos agora ao Monte Ilicinio, actual Pico Sacro, a recoller uns bois que eran da súa propiedade. Outra vez a raíña Lupa ármalles unha nova trampa pois ao chegar alí aparecéuselles un fero dragón. Mais os resilientes discípulos coas armas do cristianismo e o símbolo da cruz vencen ó dragón e purifican o monte cos santos óleos, chamándoo a partir de agora Pico Sacro. Os bois que lle ofreceu a desconfiada raíña Lupa eran uns touros salvaxes, non obstante e ó igual que co dragón, baixo o símbolo e o sinal da cruz convertéronse en bois mansos. A raíña Lupa abraiada ante tales milagres solicita bautizarse para convertirse ao cristianismo e ofrece aos discípulos un sepulcro para soterrar ó santo no bosque de Libredón na cidade de Santiago de Compostela.

 

 

Esquina inferior dereita do campamento romano de Firmistáns coa característica forma redondeada dos campamentos romanos.

 

Ortofoto 2002

                                                                

Ortofoto 2002

O Monte Medulio é o lugar onde, segundo as fontes clásicas, os galegos ofreceron resistencia ás tropas romanas dentro do proceso de conquista do Imperio romano. A historia do monte Medulio chegou a nós a través do relato dos historiadores Floro e Orosio fundamentado a súa vez nunha crónica de Tito Livio. Seguno Orosio, na batalla do Monte Medulio (22 a.C) os legados romanos Antistio e Firmio someteron, despois de largos combates, as rexións máis extremas da Gallaecia, e os campamentos romanos de Cornado en Negreira preto de Antes, Santa Baia na Laracha, Tarrío en Val do Dubra e Firmistáns en Ames xogaron un papel destacado no asedio militar e xeográfico ó mítico monte Medulio. O campamento romano de Val do Dubra parece ser un destacamento auxiliar para facilitar a comunicación visual e por fume (tamén de asedio) entre o Cornado e Santa Baia, os dubreses saben que dende o alto da Abelenda é visíbel a central térmica de Meirama e tamén o outeiro de Cornado. Paulo Orosio no libro 6 capítulo 21 dice: "Ademáis do dito ata aquí, os legados Antistio e Firmio á forza de sanguinolentas batallas lograron dominar as terras máis extremas da Galicia, aquelas onde abundan os montes e as selvas e teñen o seu remate no océano. Para isto tiveron que construir un foso de quince millas onde se fixeron fortes e se refuxiaron os inimigos de Roma, en terras do Miño. Xentes robustas e bravas que, impotentes de trabar o paso e non sendo bastantes para vencer en batalla ós romanos, antes de caer nas súas mans como escravos déronse morte a ferro, a lume e a veleno do teixo".

Por último facer un pequeno apuntamento respecto a etimoloxía do concello de Teo: O concello de Teo pertence á comarca de Santiago de Compostela, lugar de paso de importantes vías de comunicación como a vía romana XIX e a vía romana XX, na actualidade camiño portugués de peregrinación. O topónimo de Teo fai alusión á posible presenza dun asentamento dunha guarnición militar romana no lugar de Firmistáns en O Sebe. Neste senso o topónimo de Teo vén do latín statio legio ou parada de lexión romana. Statio legio derivou en Taleo, e Taleo derivou en Teo por perda do -l- intervocálico no galego. Nas crónicas antigas medievais aparece como Santa María de Talegio, 1032 e Sancta María de Teeio, 1400, o que corrobora a miña hipótese.

No mesmo senso, un "calo" é un campamento romano de retagarda (ao servizo do exército romano) feito con leños de madeira chamados en latín "calas". "Calo", en singular, e "calonis", en plural, era o nome dado aos serventes dos militares que se encargaban de proporcionar as calas para a construción do campamento militar. A romaría de San Martiño, o 11 de novembro, deus romano da guerra, Firmistáns, en alusión ao xeneral Firmio, ou mesmo Osebe, co significado de "peche" ou "cercado", son outros microtopónimos nesa zona que abondan na mesma temática militar. 

Do mesmo xeito o topónimo A Choupana, en Xallas de Castrís, relaciónase coa palabra latina Canabae, co significado de "choza", "cabana" e fai alusión tamén a asentamentos de auxilio ou de acompañamento das tropas do exército romano, neste caso trátase dunha taberna ou unha pousada de viños situada nos bordes fluviais.

 

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

A verdadeira etimoloxía dos concellos da Coruña

ABEGONDO e BERGONDO: do britónico ou céltico "condo", "condate", co significado de confluencia "unión de ríos" "onde as augas conflúen e se encontran". A raíz indoeuropea "awe" significa "fluír", "auga que flúe", e por extensión "val" polo que sería unha reiteración. A raíz "ber" pode ser un xermanismo e significar "oso".

AMES: O concello de Ames pertence á comarca de Santiago, ocupa o val que forma o río Sar na chamada depresión meridiana. O río Sar é un río entre dous ríos, o Tambre ó norte e o río Ulla ó sur. Neste senso o topónimo Ames vén do latín "interamnis fluminis" que significa río que discorre entre dous ríos, "amnis" é unha palabra latina que significa tamén río e da que derivan palabras como "amieiro" ou "ameneiro". Ames comparte etimoloxía con Entrimo en Ourense e Teramo en Italia. 

ARANGA: O topónimo de Aranga comparte campo semántico cos nomes de outros concellos próximos, como son Toques, Sobrado, Monfero ou As Somozas e que fan fronteira coas terras altas da cordilleira dorsal galega que separa as provincias da Coruña e de Lugo. Curiosamente é un topónimo de orixe éuscara, onde o termo "arango" significa "as alturas dun val".

ARTEIXO: O topónimo de Arteixo pode vir da palabra "artesa", e facer referencia a un val costeiro, ou ben facer referencia á tribo prerromana dos ártabros "os do norte" ou "da Osa maior".

ARZÚA: O topónimo de Arzúa está relacionado co termo celta "arz" e co aínda máis antigo termo, de orixe éuscara, "artz", co significado de oso. Debeu ser unha zona oseira, con presenza de osos na antigüidade ou, cando menos, sinalar o comezo dunhas terras onde xa era posíbel albiscar ó oso, e había que andar con coidado. Neste senso, está á mesma altura que Oseira e o monte Faro en Ourense, onde está documentada a presenza de osos na idade media.

A BAÑA: A Baña é un concello pertencente á comarca da Barcala. O topónimo da Baña fai referencia a unha concavidade con auga, a unha cunca. Segundo o dicionario da RAG, a palabra baño fai referencia a un recipiente con auga, tamén é a parte escavada das zocas.

BARBANZA: do fenicio "bar", co significado de "costa" e o termo latino "pantia", co significado de "panza" ou "ventre abultado". O Barbanza sería, polo tanto, unha costa panzuda.

BETANZOS: A cidade de Betanzos é a capital da comarca homónima de Betanzos. A vila de Betanzos sitúase nun antigo castro ou outeiro entre os ríos Mendo e Mandeo chamado castro de Untzia. A comarca de Betanzos estaba habitada en época romana e prerromana pola tribo dos Bedios ou Baedy, logo Betanzos sería Baedy-Unzia> Betunzia>Betanzos.

BOIMORTO: O concello de Boimorto pertence á comarca de Arzúa. Polo concello de Boimorto pasaba a vía romana XIX ou polo menos unha variante norte da vía XIX como o demostra a existencia dun fermoso miliario romano atopado no lugar de Vilanova. Boi é unha palabra de orixe xermánica que significa camiño romano ou rastro ou sinal dun camiño vello. A palabra boi está emparentada etimoloxicamente co vej danés e co way inglés ou co weg alemán. É unha palabra endémica da provincia da Coruña onde a presenza sueva foi máis intensa, e parece ser que os suevos chamábanlle boi aos camiños romanos que se atoparon á súa chegada á Gallaecia. Neste senso o topónimo Boimorto significa camiño romano en desuso, camiño morto. Ás veces xogábase coa ambigüidade semántica do termo, boi tamén é macho da vaca en galego, e así cando un camiño romano atravesaba o pico dunha montaña dicíase que era o Corno do Boi.

BOIRO: O topónimo de Boiro indica lugar encharcable, fondeira ou depresión inundable. Da raíz indoeuropea "bhodh" ou "bhedh", co significado de "escarvar" ou "cavar". Neste senso comparte etimoloxía con Bueu, como terreo pantanoso, que podería derivar dos termos galegos "boedo", "buedo", do latín "bodetu", "bodum" e "vau" (charco), relacionado a súa vez co termo latino "budam" e o vocablo céltico "bedu" ou "budu", que significa espadanal, xunqueira ou lugar encharcado. Mesmo sería posible defender xunto a "boo>bo" a correspondente evolución en "poo>po". De tal xeito que o hidrónimo do río Po en Italia úsase para designar unha hondanada, unha depresión encharcable do terreo. Comparte campo semántico co topónimo de Rianxo.

BOQUEIXÓN: O topónimo de Boqueixón parece proceder do termo "boca", facendo unha clara alusión á característica e peculiar abertura rochosa que fai o río Ulla en ponte Gundián, un tallo entre dous fíos rochosos.

BRIÓN: O topónimo de Brión fai alusión a "musgo", planta da familia das briofitas, do termo bryon en grego. En idioma céltico-córnico "bryjyon" significa "to boil", "bulir", "ferver", o cal pode facer referencia a un curso de auga dun río, tamén pode significar "brotar" e facer referencia de xeito figurado ao "musgo". En todo caso o topónimo de Brión é un topónimo de orixe céltica que fai referencia a un lugar moi húmido con numerosos cursos de auga con plantas briofitas.

CABANA DE BERGANTIÑOS: O topónimo de Cabana de Bergantiños fai referencia, cando menos, a un asentamento esóxeno de cabanas de madeira construídas nese lugar por navegantes procedentes do norte de Europa nalgún momento da prehistoria.  Con todo, o máis probable e plausible é que faga referencia ás cabanas de madeira dalgún asentamento vikingo no lugar de Canduas, cuxa etimoloxía relaciónase co termo ou raíz "Scandia", da que proceden palabras como "cándido" e nome co que Plinio se refería a península de Escandinavia e aos seus habitantes. O núcleo de Canduas, coa fortaleza vikinga de Sinde, únese deste xeito a outros asentamentos vikingos lendarios na zona como son Arou e Camelle. No concello de Cabana situábase a mansión romana de Atricondo, do britónico "condo", co significado de "confluencia de augas", neste caso na confluencia de tres augas ou vales. O río Allones vén do latín "alius", co significado de "outro", polo que o río Allones sería o río "dos estranxeiros".

CABANAS: Ten a mesma orixe que o topónimo de Cabana de Bergantiños e fai alusión a un probable asentamento vikingo con cabanas construídas con madeira.

CAMARIÑAS: defendeuse con frecuencia para o topónimo de Camariñas unha orixe clara na deturpación por similitude sonora co fitónimo da planta costeira chamada "caramiña" e de onde vén o topónimo da Pobra do Caramiñal. Con todo, eu defendo unha orixe na raíz danesa "kam", co significado de "peite", coa finalidade de destacar a característica forma recortada da súa costa, con numerosos e pequenos entrantes e saíntes rochosos que se espallan de xeito continuado e en horizontal coma un peite, e de onde vén tamén o topónimo do lugar de Camelle.

CARBALLO e CERCEDA: Carballo e Cerceda son dous concellos que exemplifican o choque entre a política urbanizadora romana e o urbanismo indíxena dos castros que habitaban os outeiros a media ladeira dos vales. Coa chegada dos romanos se favoreceu ou promocionou o asentamento da poboación no fondo dos vales, lugares húmidos e fríos de abondosa vexetación. Esta nova maneira de ocupar o territorio chocaba de fronte co urbanismo dos castros. Un xeito de ridiculizar con retranca o urbanismo romano era chamarlle de forma vexetal ás novas capitais "municipais", pois no fondo dos vales soamente medraban carballos ou calquera outra clase de árbore frondosa.

CARIÑO: O topónimo de Cariño procede da famosa raíz prerromana "Kar", co significado de "pedra", "rocha" ou "dureza".

CARNOTA: Do termo prerromano "Kar", co significado de "pedra" ou "rocha" e o termo latino "notare", co significado de "destacado". Xa que logo, lugar que destaca pola cantidade de pedra.

CEDEIRA: Do normando "sedeir", da raíz normanda "seer", que deriva do latín "sedere", co significado de "asentamento", "to set", "settlement".

CESURAS: A capital do concello de Cesuras sitúase nun importante paso ou camiño ancestral, que aproveita unha divisoria ou cordal natural do terreo, que permite comunicar Betanzos con Curtis e que na actualidade é empregada pola vía do tren. O topónimo de Cesuras, ao igual que Ponteceso ou Pontecesures vén do verbo latino "cedere", cuxo participio supino é "cessum" e o participio futuro é "cessurus", co significado de "ir", "marchar", "avanzar", "pasar".

COIRÓS: O concello de Coirós sitúase nunha crista rochosa ou montañosa que se erixe entre os ríos Mendo e Mandeo polo que é verosímil que o topónimo de Coirós teña relación co termo "coiraza", coma a coiraza dun sapoconcho.

COMPOSTELA: A cidade de Santiago de Compostela ocupaba un lugar estratéxico no sistema viario romano da Gallaecia, por Santiago de Compostela pasaba a vía XIX que unía Braga con Lugo. Lugar de paso para o porto da Coruña, en Santiago de Compostela desembocaba a vía romana, que procedente de Ourense, se dirixía á Coruña. Deste xeito, Compostela era un lugar ben composto e así aparece nas crónicas medievais, na crónica de Sampiro de 1150 dícese "Compostella, id est bene composita". Compostela era, xa que logo, a capitalidade da cristiandade de Occidente e tamén da Gallaecia.

CORCUBIÓN: O topónimo de Corcubión procede do termo "corcova" como acumulación da famosa raíz prerromana "cor", que significa "rocha" ou "dureza", e a raíz latina "curvus", co significado de "curvo". Unha "corcova" é unha lomba formada pola curvatura convexa dunha montaña que se adentra no mar.

CORISTANCO: O concello de Coristanco pertence á comarca de Bergantiños, é o concello que ten o topónimo máis arcaico e prerromano de todos, está formado pola raíz Cor- que significa pedra, pola raíz -stan- que significa estaño e o sufixo prerromano -anko que significa "lugar de". Polo tanto Coristanco sería o lugar da pedra do estaño. Neste senso comparte campo semántico coa palabra "barranco".

A CORUÑA: A cidade da Coruña ocupa un saínte rochoso que se adentra no mar semellante a Caión, Laxe ou Malpica. O topónimo Coruña procede da raíz prerromana Car- ou Cor- que significa dureza, rocha, palabras como carcasa, carballo ou coraza incorporan a raíz cor- car- co significado de dureza. O topónimo Coruña vén do latín Caronium ou Caranico, así nomeada no Itinerario Antonino da vía romana XX. O sufixo latino -nium derivou en -uña.

CULLEREDO: Culleredo é un concello da comarca da Coruña que ocupa un fermoso val formado polo río Valiñas. O monte Xalo axuda a conformar este fermoso val cunha característica ladeira ou aba en forma de cuncha ou culler en latín, e de aí o nome de Culleredo. "Culler" sería o termo galego para designar un "circo" de probable orixe glaciar na aba do monte Xalo.

CURTIS: O topónimo de Curtis procede do latín "cohortis" e fai referencia ao campamento militar romano existente no lugar de Ciadella, onde se asentaba a Cohors I Celtiberorum.

DODRO: O topónimo de Dodro procede do termo xermánico "dodder", da raíz proto-xermánica "dodro", que significa da cor amarela, alaranxada ou dourada en alusión á cor que adoptan os carrizos do Ulla en outono ó secarse.

DUBRA: O topónimo Dubra ten a súa orixe nunha palabra de orixe céltica co significado de auga. Neste senso dwfr (pronunciado duvr) é unha forma alternativa galesa co significado de auga. O concello de Dubra ou Val do Dubra, na provincia da Coruña, comparte orixe etimolóxica coa cidade inglesa de Dover. Dover, históricamente en castellano Duvres, ten a súa orixe no idioma celta Brythonic, onde Dubras significaba As Augas: From Old English Dofras, from Latin Dubris, from Brythonic Dubras “the waters”, from Proto-Celtic dubros “water”.

DUMBRÍA: O concello de Dumbría atópase moi preto do cabo de Fisterra e do monte Pindo, chamado altar ou ara dos celtas. O topónimo Dumbría componse, polo tanto, da raíz "Don" que fai referencia ou alusión á alta divindade e a raíz "briga", que é unha palabra de orixe celta para "fortaleza" ou "castro", co resultado final de fortaleza ou castelo do Señor. O río Ézaro vén dunha raíz indoeuropea "isaros", co significado de "rápido", "impetuoso", "vigoroso". En sánscrito "isiráh" co mesmo significado. A palabra "isara" figura na etimoloxía doutros moitos nomes de ríos en Europa.

FENE: Concello da comarca de Ferrol, do danés "fin", co significado de "bonito" ou "fermoso".

FERROL: O topónimo de Ferrol deriva dunha raíz nórdica "ferr" "føre" "ferje" ou "ferian", co significado de "transportar ou atravesar nun bote", e da cal derivan palabras como "ferry". En sentido figurado e dende a óptica do porto de Mugardos como primer porto da ría, o Ferrol sería o lugar ou a beira a cal se accede necesariamente cruzando nun bote. Dunha raíz proto-indoeuropea "per", co significado de "atravesar", Ferrol comparte orixe etimolóxica con "fiordo", "ferþuz" en proto-xermánico. Ferrol vería a significar polo tanto fiordo.

FISTERRA: Do latín "finis terrae", co significado de "fin da terra". Lugar sagrado dos celtas, na parroquia de Duio atópase o lugar de Denle que vén do celta "denladh" ou "dyn-laddiad", co significado de "sacrificio humano". 

IRIXOA: O nome do concello de Irixoa, chamado Ecclesiola na documentación medieval, é un diminutivo que deriva do latín "ecclesiola" que significa "igrexa pequena" e que se repite noutros topónimos galegos como Grixoa.

A LARACHA: O concello da Laracha pertence á comarca de Bergantiños. Na época dos romanos era un importante nó viario da comarca que daba acceso ás terras de Curtis, A Coruña, Ordes, Tordoia e Santa Comba. Foi por este motivo que os romanos situaron neste lugar o importante municipium de Flavium Brigantium ou Brigantium Flavium. Brigantium era a capital de Bergantiños na época dos romanos que chamaban Vir ou Ber ao río Anllóns. Bergantiños eran as xentes que habitaban o val do río Anllóns-Vir-Ber. Por ser un importante nó viario era o lugar dos lares viais e de aí o topónimo da Laracha. Tamén pode facer referencia a proliferación de moitas casas ou lareiras promocionadas pola labor urbanizadora do emperador Flavio. Do celta leur co significado de solo, chan ou superficie plana, lara-cha, axeitado para desenvolver a actividade urbanizadora de Roma.

LAXE: O topónimo de Laxe procede dunha raíz céltica "llech" (galés) ou "leac" (gaélico), co significado de pedra de grandes proporcións e superficie lisa que en galego chamamos laxa.

MALPICA: Da raíz "mole" co significado de "masa", "pedra" e de onde derivan palabras como "muelle" (mole en danés), "malecón" ou "moa". E tamén da raíz xermana "pik", co significado de picar ou aguillón. Malpica vería sendo pois un saínte rochoso. Neste senso comparte campo semántico co núcleo próximo de Caión, co significado de saínte rochoso ou dureza. No concello de Malpica tamén se atopa o lugar de Mens, do danés "mogens", pronunciado "mœns", co significado de "poderoso".

MAÑÓN: De "mallón": faixa de terreo inculto que bordeaba unha finca de labradío. Confín ou linde dunha terra de labradío. De "maraño": fileira de herba que deixa o traballador trala sega, "marallo" en leonés. Del galés "mân" (fino), del córnico "mann" (pequeño, poco), del bretón "moan" (delgado, esbelto). En galego "mañoca" (lombriz).

MAZARICOS: O zarapito real é un paxaro que no verán se acubilla nas landas rasas, unha terra chaira onde abondan as plantas silvestres cheas de queirogas e silvas ou pradeiras turbosas. É unha ave que no verán nidifica no norte de Europa e nas illas británicas. No seu tempo debeu manter, como únicas áreas máis meridionais de nidificación na península ibérica, o concello de Mazaricos e a Terra Chá. Na actualidade mantén unicamente unha ocupación permanente no tempo na illa de Irlanda.

MELIDE: Nomeada Milierata en Terra de Abeancos, o seu topónimo relaciónase con "miliario". Neste senso por Melide pasaba a vía romana XIX que unía Iria Flavia con Lucus Augusti.

MESÍA: O topónimo Mesía vén do sufixo latino meso- que significa medio. Realmente as terras de Mesía ocupaban un espazo intermedio entre as comunicacións viarias que ían de Santiago a Lugo, de Santiago a Coruña e da Coruña a Lugo.

MIÑO: O topónimo Miño procede dunha raíz "min", latín "minus", inglés "mynus", do proto-indoeuropeo "mi-nu" "mei", co significado de "pouco" "pequeno" ou "menos" e da que derivan palabras como "minguar" ou "diminuto". Neste caso ten o significado de "calmo" e fai referencia a un mar tranquilo de fondo de ría. Tamén pode proceder da raíz céltica-córnica "min" "minyon" "minow", co significado de "boca" e aludir á desembocadura dun río. En bretón "min" tamén significa "boca". En irlandés "min" significa "suave" "liso" y en galés "min" significa "borde" ou "límite" e tamén "boca".

MONFERO: O topónimo de Monfero está composto polo termo "monte" e o adxectivo "fero", co significado de "bravo". Terras montesías e estremeiras.

MUGARDOS: do noruegués "mugg", co significado de "mofo", "alga", "esvaradío", dunha raíz indoeuropea "meug", co significado de "esvaradío" ou "viscoso", polo que o topónimo Mugardos pode significar "lugar lamacento".

MUROS: Na documentación medieval aparece sempre en singular como Muro, sancti Petri de Muro. Do bretón "mor" e o céltico "mori", pronunciado /ˈmoːr/ "mur", co significado de "mar". En Muros, na parroquia de Louro no alto dun monte atópase o lugar de Taxes, do danés "tage", co significado de "brétema".

MUXÍA: O topónimo de Muxía parece derivar de "monxe" ou "monge" en francés, en referencia ao importante mosteiro de frades do lugar de Moraime. En algúns documentos antigos aparece como Mongia ou Mungia. O topónimo de Moraime semella ser un xermanismo formado polos termos "mor" "meer", co significado de "mar", e o termo tamén nórdico ou noruegués "eim", do proto-xermano "aimaz", co significado de bafo, cheiro do mar.

NARÓN: Concello da comarca de Ferrol, o noso fiordo máis xenuino. O topónimo de Narón, ao igual que Neda, Fene, Ferrol ou Mugardos, ten unha orixe nórdica, do danés "nær", co significado de "cerca" ou tamén "estreito", en alusión á forma da ría de Ferrol nesa zona. 

NEDA: Concello da comarca de Ferrol, o noso fiordo galego, o topónimo de Neda ten unha orixe nórdica, do danés "ned", co significado de "abaixo", "cara ó sur".

NEGREIRA: do latín "niger" "nigrum", co significado de "cor negra" coma a morte. Se Dodro fai alusión á cor amarela e Rois fai alusión á cor parda. Negreira fai alusión a cor negra da morte.

ORDES: Polo concello de Ordes pasaba un camiño francés de peregrinación xacobea coñecido na actualidade como o camiño inglés, era paralelo a outro camiño francés que, con semellante trazado, discorría polo concello de Tordoia e chamado a vía sueva. En San Xián de Cabaleiros, nun punto intermedio do camiño, existía un hospital de peregrinos baixo a advocación de San Xulián, santo protector dos peregrinos e un dos santos máis importante da Orde dos pobres cabaleiros de Cristo e do Templo de Salomón, tamén coñecidos como templarios. É de esperar logo que no trazado que pasa por Ordes ocorrese algo semellante, e de aí veña, en resumidas contas, o topónimo de Ordes.

OUTES: As terras altas da ribeira norte da ría de Noia e Muros deron lugar ao topónimo da chamada Serra de Outes. De "outo", co significado de "alto" e este do latín "altus", termo do que deriva a palabra "outeiro".

OZA DOS RÍOS: O concello de Oza dos Ríos, chamado Ocia nos documentos medievais, deriva dunha voz latina "occa", "occare", que significa facer sucos na terra cunha grade. Esta mesma raíz deu palabras como "oquedad" en castelán ou "oco" en galego. Cárcava, gabia ou escavación profunda feita no terreo polas correntes de auga.

O PINO: A igrexa do Pino atópase á beira dun camiño moi empinado que comunicaba os dous principais camiños ou ramais que pasaban polo concello, que era o camiño medieval de Santiago que viña de Lugo e o camiño medieval, que procedente de Mesía e Curtis, pasaba por Ponte Carreira.

PONTECESO: Do verbo latino "cedere" cuxo participio supino é "cessum" e o participio futuro é "cessurus", co significado de "ir", "marchar", "avanzar", "pasar". Hai que lembrar que por Ponteceso pasaba a vía romana xx per loca marítima como continuación da mesma vía romana que pasaba por Pontecesures.

O PORTO DO SON: O topónimo do Porto do Son, escrito Porto Dozón ou Porto Doçón no rexistro histórico, deriva tamén da palabra latina "occa" que orixinou "oquedad" en castelán ou "oco" en galego. Fondeira costeira con moita pendente arrodeada e xerada polas montañas da serra do Barbanza cando lambe o mar e onde se atopan na actualidade as parroquias de Noal e Nebra.

RIANXO: Topónimo relacionado con "río". Rianxo sería, xa que logo, o espazo ou a depresión xerada por un río na súa desembocadura.

ROIS: O topónimo de Rois fai referencia ao carácter montañoso do concello. O concello de Rois, aínda que non o pareza, é bastante montañoso na meirande parte da súa extensión. O topónimo Rois fai referencia, xa que logo, ás cores pardas e apardazadas das terras bravas e montesías azoutadas polo vento. Rois procede de "ruzo", de cor parda, un termo que vén de russeu>roixo>roxo.

SADA: Do latín vulgar e medival "salata", co significado de "salgada" ou "salada", por perda do -l- intervocálico, como "Petra Salata" en Coímbra. Porén o máis pausíbel é que proceda do danés "saet", co significado de "establecerse" ou "asentamento". Neste senso temos os topónimos próximos de Mera, do normando "meer", co significado de "mar", e tamén o topónimo de Lorbé, da raíz éuscara "lar", co significado de "largo" e "extenso" e da que derivan palabras como "larregi" (demasiado en vasco), "largus" en latín, "lorgh" (vara en céltico e tamén en alemán), "lur" (instrumento escandinavo moi alongado en forma de trompeta), e mais a raíz "bae", co significado de "baía", polo que o topónimo Lorbé fai referencia a unha baía moi longa ou con forma de trompeta como é a ría de Betanzos.

SANTA COMBA: no concello de Santa Comba atopamos o lugar de Cícere e Circe era, segundo a Odisea de Homero, a meiga que habitaba a illa Eoa e que lle indicou a Ulises o camiño cara o inframundo dos gregos, o Hades. Santa Comba foi a máis famosa das meigas galegas que se converteu ao cristianismo, herdeira de meiga Morgana da lenda do rei Arturo.

SOBRADO: do latín "superato", fai alusión á planta superior ou elevada dunha vivenda. Comparte campo semántico co topónimo de Toques que deriva de "tectum", como cuberta dunha vivenda. Ámbolos dous nomes describen as terras altas ou montañas que separan a provincia da Coruña de Lugo.

AS SOMOZAS: do latín "sub montia", co significado de "ao pé dos montes".

SONEIRA: vén do termo latino "subneria", aos pés dos nerios, en referencia ás terras baixas e do outro lado das montañas da tribo dos nerios, na comarca do Xallas, chamado territorio nerio polos romanos.

TOQUES: O nome do concello de Toques, chamado Toccas na documentación medieval, deriva da palabra latina "tectum" para definir a parte superior que cobre unha casa. Neste senso unha "toca" é unha peza de roupa que se usa para cubrir a cabeza. Úsase de novo o significado da palabra "teito" para sinalar unha zona montañosa e limítrofe, semellante ao caso de Sobrado.

TORDOIA: Tordoia é un concello da comarca de Ordes. A presenza sueva neste concello foi moi importante, son abondosos os topónimos de orixe xermánica como Bardaos, Aldemunde, Restande, Leobalde ou Anxeriz. Pódese considerar a Tordoia a capital oficiosa dos suevos e das suevas de Galicia. Neste senso o topónimo de Tordoia ten unha orixe xermánica, Torden é trono en danés e Tordon é trono en sueco. O deus Thor era unha das divindades principais do panteón xermánico e nórdico. Son algúns os concellos de Galicia que fan referencia a divindades como Larouco, Bande...e Tordoia fai referencia á divindade principal dos suevos. Outra opción plausible é que derive dunha torre do oiar ou torre de vixilancia.

TOURO: é plausíbel que o nome faga referencia a un lugar de venda de gando ou de intercambio de gando.

TRAZO: Trazo é un fermoso val da comarca de Ordes. O concello de Trazo ocupa na súa totalidade unha antiga terraza fluvial ou terrazo que se orixinou polo esforzo do Tambre para atravesar as montañas que delimitan a depresión meridiana e que conformou un profundo canón entre a Ponte Alvar e Portomouro. É moi plausíbel, polo tanto, que o nome de Trazo veña de terrazo, ou terraza fluvial que orixinou o embolsamento ou lago de auga do Tambre nos seus intentos por atravesar as montañas que bordean a depresión meridiana. Topograficamente o concello de Trazo ocupa as terrazas fluviais dun gran lago que se formou polo río Tambre no seu discorrer cara o mar e os diferentes obstáculos que se foi atopando no camiño. Neste senso é algo semellante á comarca do Bierzo. No concello de Trazo, en Benza, atopábanse os "palacios de Lestrove", capital xuridicional da terra de Montaos e onde posiblemente tiña lugar a recadación de tributos na zona, semellante ó lugar de Suevos-Ser-Reguengo para a comarca de Xallas. Etimoloxicamente Lestrove deriva da raíz xermánica "leisten" co significado de contribuír ou pagar e o sufixo -obre ou -bri co significado de "fortaleza ou castro". "Leisten" tamén significa "rendir unha máquina" e está relacionado co termo "lesen" co significado de "vendimar ou recoller" e tamén co termo danés "laest" co significado "o último, o que resta, o que renta ou rinde unha cousa". Neste senso explícase o termo inglés "last" co significado de "o que queda, resta ou produce unha cousa".

TEO: O concello de Teo pertence á comarca de Santiago de Compostela, lugar de paso de importantes vías de comunicación como a vía romana XIX e a vía romana XX, na actualidade camiño portugués de peregrinación. O topónimo de Teo fai alusión á posible presenza dun asentamento dunha guarnición militar romana no lugar de Firmistáns en O Sebe. Neste senso o topónimo de Teo vén do latín statio legio ou parada de lexión romana. Statio legio derivou en Taleo, e Taleo derivou en Teo por perda do -l- intervocálico no galego. Nas crónicas antigas medievais aparece como Santa María de Talegio, 1032 e Sancta María de Teeio, 1400, o que corrobora a miña hipótese.

VALDOVIÑO: O concello de Valdoviño ocupa un fermoso val na comarca de Ferrol onde se sitúa o núcleo de Aviño. Realmente o topónimo de Valdoviño é unha redundancia pois a raíz indoeuropea "awe" significa "fluír", "auga que flúe", e por extensión "val".

VIMIANZO: procede da palabra "vime", co significado de "vimbio", planta da familia das salicáceas que se usa para facer cestos e que medra en terreos moi húmidos nas beiras dos ríos, e mais do sufixo -anzo que procede do sufixo latino -antia e que expresa unha cualidade.

ZAS e CEE: Zas e Cee son topónimos que se explican dende a corrección do seseo, un rasgo lingüístico característico do galego da Costa da Morte. Realmente Zas é Sas, que vén do xermánico "salas" ou "habitáculos". E Cee que pode vir de "sé", do normando "sé", "seer", a súa vez do latín "sedere", co significado de instalarse, de lugar preeminente ou destacado dentro da ría, ou ben ser tamén un xermanismo "zee", co significado de "mar".

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

Santa Comba, entre a tradición cristiá e a mitoloxía celta

 

Cadro das Tres palomas de Picasso. 1960. Museo de Málaga

 

San Columba de Iona foi unha figura destacada dos primeiros monxes gaélicos que introduciron o cristianismo en Escocia a comezos da Idade Media. É unha das figuras máis importantes da igrexa celta e polo caso é considerado apóstolo dos escoceses e un dos doce apóstolos de Irlanda. San Columba de Iona pertencía ao clan Uí Néill e naceu en Donegal no ano 521. Por liña paterna era descendente de Niall dos nove reféns, un rei irlandés do século V. Despois dunha disputa que desembocou nunha batalla, San Columba marchou como misioneiro a Escocia no ano 563, dirixiuse cara a costa occidental de Escocia séndolle concedida a illa de Iona que se converteu no centro de operacións da súa misión evanxelizadora entre os pictos, fundando varias igrexas nas illas Hébridas. A festividade de San Columba é o 9 de xuño e xunto con San Patricio (17 de marzo) e Santa Bríxida (1 de febreiro) é un dos santos patróns de Irlanda e tamén de Escocia.

Santa Columba de Cornualles foi unha santa da igrexa católica que se cre que viviu durante o século VI, moi popular en Cornualles e noutras terras celtas. A lenda de Santa Columba recóllese nun manuscrito da Biblioteca de Cambridge. Di a lenda que Santa Columba converteuse ao cristianismo cando o Espíritu Santo se lle apareceu en forma de pomba. Columba era filla do rei Lodan de Escocia e da raíña Manigild, ámbolos dous reis pagáns. O seu pai entregou en matrimonio a súa filla a un príncipe tamén pagán pero a neoconversa e neocristiá Columba, disconforme co casamento, fuxiu cara Cornualles nun barco. Alí foi perseguida polo seu pretendente ata que finalmente foi capturada nun bosque próximo. Nese mesmo lugar o príncipe cortoulle a cabeza por despeito e onde o sangue se derramou  xurdiu un pequeno regato que formou un río cara o mar. Segundo o historiador británico David Nash Ford os nomes dos pais de Santa Columba, Lodan e Manigild, son en realidade formas terxiversadas do rei Lot e da raíña Morgause da lenda do rei Arturo.

A historia de Santa Columba de Cornualles é moi semellante á de Santa Columba de Sens do século III e tamén á de Santa Columba de Córdoba do século IX, polo que algúns estudosos da materia defenden unha orixe común para os diferentes relatos haxiográficos. Tamén hai quen relaciona a lenda de Santa Columba co mito da ninfa grega Aretusa. Segundo o mito, o deus océanida Alfeo namorouse de Aretusa pero ela prometérase manterse sempre virxe e para escapar de Alfeo pediulle a súa amiga Ártemis que a transformara nun regato de auga pura e cristalina que fuxía nun río cara o mar. Aretusa era tamén unha ninfa hespéride do solpor. Era filla de Atlas e tiña como misión vixiar o océano e cuidar o xardín das Hespérides onde medraban as famosas mazás de ouro. Do mesmo xeito, Santa Columba de Sens foi unha virxe e mártir cristiá considerada santa pola igrexa católica que naceu nalgunha parte da Gallaecia en Hispania ó redor do século III e que morreu decapitada. Convertida ao cristianismo, conta a lenda que con dezaséis anos fuxiu de Hispania cara a Galia coa finalidade de esquivar a persecución do emperador romano Aureliano, así e todo, foi apresada e condenada a morrer queimada na fogueira, mais ó resistir nas chamas foi degolada nun bosque próximo e onde se espallou o sangue naceu un regato. Outra Santa Columba que sufriu persecución acoso e martirio foi Santa Columba de Córdoba. Santa Columba de Córdoba foi unha santa da igrexa católica que viviu en Córdoba baixo o dominio musulmán na volta do século IX. Segundo a lenda foi perseguida polos sarracenos e foi decapitada no mosteiro de Tabanos no ano 853 e o seu corpo arrebolado ao Guadalquivir, mais cando atoparon os seus restos mutilados, Columba estaba incorrupta.

Por último temos a nosa Santa Comba galega. Di a tradición que a Santa Comba galega era a maior bruxa ou meiga do reino pero que foi reconvertida ao cristianismo. Segundo a estudosa Allyson M. Poska, a veneración a Santa Comba ten a súa orixe na Idade Media e o seu culto pode ser unha combinación das dúas virxes e mártires precedentes, Santa Columba de Sens e Santa Columba de Córdoba. Conforme á lenda, Comba foi unha meiga moi famosa de Galicia que se atopou con Xesucristo nun camiño e converteuse ao cristianismo sendo torturada e martirizada pola súa nova fe. Con todo e co paso do tempo chegou a converterse na patroa das bruxas galegas. A festividade de Santa Comba é o día 31 de decembro como San Silvestre. Resulta cando menos curioso que no concello de Santa Comba non exista ningunha igrexa ou capela baixo a advocación desta santa tan celta que da nome ó concello, as festas patronais están adicadas a San Pedro, patrón da parroquia de Xallas de Castrís, e con quen comparte titularidade parroquial na capital do concello. Así e todo na documentación medieval e antiga si aparece o nome de Santa Comba en varias ocasións como; Santa Coomba de Celtegos en 1346, Santa Coomba en 1380, Santa Conba de Jallas en 1409, San Pedro de Santa Coonba en 1409, Santa Coomba de Celtigos en 1436, ecclesie sancti Petri de Sancta Columba en 1441, Sancti Petri de Sancta Coomba de Jallas en 1492. Con todo, no concello de Santa Comba hai un lugar chamado Cícere que lembra á meiga Circe da Odisea e Santa Comba semella ser a continuidade no culto cristiá da meiga celta Morgana, herdeira da Circe homérica. Polo visto Santa Columba foi unha santa da igrexa católica que padeceu o martirio dos musulmáns e converteuse co tempo en patroa da orde dos Mercedarios pasando a ser nalgúns casos a virxe da Merced coa súa icónica palma, coma a virxe das Mercedes de Xerez, e tamén converteuse na orisha maior (Obatalá) da santería cubana. En San Pedro de Xallas atopábase a fortaleza que representaba o poder civil, mais en Santa Comba de Céltigos atopábase a capital do arciprestado e da xurisdición relixiosa, e nun punto intermedio entre os dous centros de poder situábase San Pedro de Santa Comba, unindo o poder civil e o poder relixioso.

Capela do Sol e da Lúa

 

Keri é unha palabra en lingua arawak que significa redondo e que se emprega para nomear á lúa, deste xeito Karaya é lúa en lingua taína e Kren e Kre é lúa e sol en lingua dos selknam.

Dúas circunferencias representando cada unha delas o sol e a lúa, unha circunferencia de 9 metros de diámetro representa o sol e a outra de 6,5 metros de diámetro representa a lúa. Todo o conxunto ten unha altura libre aproximada de 3,5 metros e está soterrado con respecto á cota +0,00 uns 0,75 metros aproximadamente. A entrada principal orientada en xeral cara o leste, ou cara ó amencer no solsticio de inverno coma Dombate, ou tamén orientada cara ó amencer no solsticio de verán.

Resulta cando menos curioso que sendo a circunferencia a expresión máxima da curva, e polo tanto do mundo plástico, incorpore o número π, símbolo da infinitude, a súa formulación tanto para calcular o perímetro 2πr ou a área πr².

 

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

 

 

 

Cruceiros. Os galegos somos cuánticos

 

Segundo a física cuántica 1 e 0, como unidades mínimas de información, poden ser ó mesmo tempo 1 e 0. Para os galegos non existe si ou non, para os galegos a resposta correcta é depende, a resposta máis cuántica que coñezo na miña vida. Todo isto ben o caso porque os galegos somos posuidores dunha fonda espiritualidade natural que reflexa ata que punto, e de xeito innato, temos interiorizadas as regras do mundo cuántico, o "máis alá" dos físicos. Ou viceversa, a física cuántica exprésase nos galegos a través da súa fonda e sentida espiritualidade. Neste senso os cruzamentos de camiños eran e son para os galegos lugares dunha alta sacralidade, e non só porque polos camiños vagara a Santa Compaña, senón porque nos cruzamentos dos camiños tiña lugar o sagrado, o trascendente da nosa vida. Para os galegos a vida é un camiño ou un discorrer no espazo e no tempo, unha peregrinaxe, e os cruzamentos dos camiños son lugares onde se produce, trancorrido un tempo, o encontro de camiños ou vidas que se volven a atopar de novo na súa peregrinaxe cósmica. O seu simbolismo sagrado era sinalado por unha cruz de pedra que se colocaba adrede nas encrucilladas para transformar e facer do territorio  e da vida que acontecía nel un universo cuántico e trascendente.

 

                             A Santa Compaña de Camilo Díaz Baliño. Ano 1919

 

 

Lino de Pombo O'Donnell

 

 

O 20 de maio de 1506 tiña lugar o pasamento de Cristovo Colón na cidade de Valladolid, sendo soterrado por un tempo determinado na capela das Maravillas do Convento de San Francisco de Valladolid.
Hugh O'Donnell, alcumado o Roxo pola cor roxa do seu cabelo, era considerado rei dos irlandeses, rei de Tir Conaill, na actualidade o condado de Donegal. Hugh O'Donnell, pertencente o antigo clan irlandés dos O'Donnell, protagonizou unha mítica sublevación do pobo irlandés contra o goberno inglés que desembocou na chamada Guerra dos Nove Anos contra os ingleses, un conflito que comezou en 1594 e rematou en 1603. En 1601, un continxente de soldados españois formado por 4000 homes e comandada por Don Juan del Águila desembarcou na baía de Kinsale, preto de Cork, para acudir aos homes de Hugh O'Donnell. Así e todo, durante a batalla de Kinsale, en xaneiro de 1602, as forzas de Del Águila, O'Neill e O'Donnell foron vencidas polos ingleses. Trala derrota de Kinsale, O'Donnell fuxiu ou partiu cara a Coruña, consciente da relación de irmandade entre galegos e irlandeses, sendo recibido con grandes honores polo Gobernador de Galicia e polo Arzobispo de Santiago de Compostela. Nesta cidade fundaría o coñecido Colexio dos Irlandeses. Na súa estadía en España, Hugh O'Donnell, buscaba entrevistarse co novo rei Filipe III, quen lle prometera organizar unha nova invasión de Irlanda, máis este encontro endexamais se produciu pois Hugh O'Donnell faleceu o 10 de setembro de 1602 no castelo de Simancas de Valladolid namentres agardaba pola audiencia real. Hugh O'Donnell tiña trinta anos por aquel entón. Curiosamente foi soterrado na mesma capela das Maravillas do desaparecido Convento de San Francisco de Valladolid, no mesmo lugar onde fora soterrado Cristovo Colón.

 

Lino de Pombo O'Donnell foi unha das personalidades públicas máis respetada da Colombia de comezos do século XIX. Lino de Pombo O'Donnell foi un home polifacético coma os grandes xenios do Renacemento. Naceu o 7 de xaneiro de 1797 na cidade de Cartaxena de Indias. Era fillo de Manuel de Pombo, tesoureiro do Real Tribunal do Consulado, e de Beatriz O'Donnell. Foron os seus padriños José Ignacio de Pombo y Ante e a súa dona María Josefa Gregoria de Amador de Pombo. Era, xa que logo, primo de Miguel de Pombo Pombo. O seu fillo, o famoso poeta Rafael Pombo, describe físicamente ao seu pai como un home con fermosos ollos azuis con "ancha frente prolongada hacia un principio de calvicie, la aguileña y enérgica nariz en el rostro siempre rasurado". O seu tío José Ignacio de Pombo y Ante foi un importante filántropo, sendo impresor na cidade. Tamén promoveu a construción do ambicioso Canal do Dique para unir a cidade co río Magdalena, fundou escolas na rexión do Cauca e colaborou coa Expedición Botánica dirixida por Celestino Mutis. Doutorado en xurisprudencia, foi membro destacado do Real Tribunal do Consulado. "Se trataba, sin duda, de un individuo excepcional... y el sabio alemán Alexander von Humboldt había dicho de él que era uno de los hombres más ilustrados de América a comienzos del siglo XIX". "La familia Pombo se sabía ilustre por el linaje y es lo cierto que en esa convicción existía algo más que mera vanidad". Os Pombo abrazaron con gusto os ideais liberais da Ilustración e da Revolución Francesa. Eran librepensadores que se atopaban no epicentro da intelectualidade do virreinato. O seu pai, Manuel de Pombo, naceu en Popayán onde se gradou en Dereito e a continuación trasladouse á Corte española. Estando en Aranjuez casou con dona Beatriz O'Donnell y Anethan. A súa orixe irlandesa "había hecho de doña Beatriz un ejemplar de mujer pelirroja y de ojos intensamente azules". Lino de Pombo, o segundo de seis irmáns, xa amosaba desde cativo precocidade para resolver problemas aritméticos, tamén destacaba "por la facilidad con que grababa en la memoria largos poemas y por sus raptos nocturnos, en el patio de la casa, ante el torrente sideral del cielo cartagenero". No ano 1804 o seu pai, Manuel de Pombo, foi trasladado como contador á Casa de la Moneda de Santafé. Alí, no Observatorio Astronómico de Santafé onde había un gnomon para medir o acimut e a altura do sol observando a dirección e a lonxitude da sombra, recibía clases de física e matemáticas de parte dun paisano e amigo chamado Francisco José de Caldas. "Manuel de Pombo había visto la necesidad de que Lino iniciase, cuanto antes, dadas sus indudables facilidad y propensión, el aprendizaje de las ciencias que trataban de la cantidad o que tenían por objeto el estudio de las magnitudes. Había en el niño un talento en cierne y el padre sabía desde joven, por boca de sus profesores, que el genio no es a menudo otra cosa que perseverancia bien disfrazada". Lino formouse tanto nas aulas do Colegio Mayor de Nuestra Señora del Rosario e tamén nas clases do Observatorio Astronómico de Santafé. Un día o seu amigo e profesor Caldas suxeriulle seguir a carreira de enxeñeiro militar con vistas ao incipiente proceso independentista. Entre tanto o novo Lino pasaba os veráns felizmente no seo da casa familiar de Popayán. Finalmente Caldas convenceu ao seu pai, Manuel, para permitir alistar ó seu fillo de trece anos de idade no Exército da Nova Granada para loitar no bando da causa independentista. O seu pai Manuel de Pombo foi un dos asinantes da acta de Declaración de independencia. No exército Lino de Pombo coñeceu ao seu amigo Francisco de Paula Santander que tiña dezaoito anos naquel intre. "Las horas en el regimiento eran llevaderas, gracias a aquellos largos diálogos en los que no se escatimaban parrafadas grandilocuentes e, incluso, la lectura en voz alta de textos clásicos griegos". "En aquellas circunstancias, el día 19 de septiembre de 1811, Santander entró como una centella en el dormitorio común agitando en sus manos un ejemplar de La Bagatella, el periódico de Antonio Nariño". Ese mesmo día o pobo pedía a renuncia pública de Jorge Tadeo Lozano e congregados na Praza Maior clamaban por Antonio Nariño como novo presidente. Ao fin a Representación Nacional da incipiente república viuse forzada a elexir a Antonio Nariño como presidente. Unha das primeiras decisións de Nariño como mandatario da nova república neogranadina foi a creación dun Corpo de Enxeñeiros, sendo o seu capitán Francisco José de Caldas que levou canda el ao seu discípulo Lino de Pombo. Lino de Pombo pediu o seu traslado como enxeñeiro militar a súa cidade natal de Cartaxena de Indias. En Cartaxena, Lino incorporouse á campaña de Bolívar, que acababa de chegar á devandita cidade. Trala vitoria de Cúcuta, Lino de Pombo pediu permiso a Bolívar para retornar a Cartaxena de Indias e continuar coa súa loita contra as tropas realistas nesa cidade, sitiada pola frota española do xeneral Pablo Morillo, e coa axuda de Antonio José de Sucre. Pero as cousas non foron ben en Cartaxena de Indias, o seu tío José Ignacio faleceu durante o asedio e combate contra as tropas españolas, Caldas foi fusilado por Morillo e Lino de Pombo e a súa familia víronse na obriga de abandonar a baía nun barco a toda presa, máis o barco encallou e os pasaxeiros víronse novamente na obriga de tomar botes de auxilio para alcanzar unha praia preto da costa venezolana, onde morrería a súa prima Ana de Pombo. Pasados uns días de grandes penurias, foron rescatados por un buque corsario ao servizo da coroa española que os levou de regreso a Cartaxena de Indias. Lino de Pombo quedou preso alí  e foi introducido nun alxube do castelo de San Felipe de Barajas. Tivo moita sorte porque puido ser fusilado naquel mesmo momento pero salvouno ser sobriño do conde de La Bisbal, o seu tío Enrique O'Donnell. Do mesmo xeito o seu pai, Manuel de Pombo, por mediación da súa muller, foi liberado da prisión de Popayán onde estaba recluído e trasladado a España nun barco para que fora o propio rei quen decidira sobre o seu destino e o seu delito de sedición á coroa. Manuel de Pombo viaxaría xunto ao seu fillo Lino de Pombo. Trasladados no barco "Ecce Homo", chegaron á cidade de Cádiz onde os esperaba o seu tío, o conde Enrique O'Donnell, e con quen marcharon cara a Madrid. Durante a súa estadía en Madrid, no ano 1818, Lino de Pombo incorporouse á Academia de Enxeñeiros de Alcalá de Henares servindo de capitán no seu batallón. Decontando Lino de Pombo mergullouse nos ambientes liberais e intelectuais da capital madrileña e agora as súas amizades eran persoas coma o teniente coronel Rafael del Riego, librepensadores e masóns que periodicamente lle reportaban noticias do seu íntimo amigo Francisco de Paula Santander que "según sus noticias, aquel patriota granadino acababa de recibir, allá en sus tierras, el grado 18". "En aquel ámbito, un tanto opresivo, recibió Lino de Pombo su iniciación misteriosa". No Gran Oriente de Madrid Lino de Pombo foi iniciado na masonaría. "Hay que agregar que, aunque uno de los requisitos para ser masón era el de creer en Dios y, en general, el de un comportamiento filantrópico, la Iglesia de Roma condenaba esta organización, acaso por sostener en aquellos días, por encima de antiguos postulados místicos, una filosofía racional y laica". O día 2 de xaneiro de 1820, o seu amigo Santander fundaría na vella Santafé, agora chamada Bogotá, a loxa "Libertad de Colombia", cuxo venerable mestre habería de ser José Ignacio París y Ricaurte. Da Nova Granada chegaban noticias esperanzadoras para a liberdade das colonias ao mando do caudillo Simón Bolívar. Namentres Manuel de Pombo, ao acubillo do seu cuñado, pasaba as xornadas escribindo libros sobre gramática, xeografía e historia na compaña da súa dona Beatriz O'Donnell. De palabras do seu tío, o conde, Lino topouse con tristeza con que Riego fora nomeado comandante dun dos batallóns que se dispoñía a partir cara a América para frear a independencia e castigar desta maneira aos caudillos liberais. Porén, na madrugada do día de aninovo, Riego revirouse en Cabezas de San Juan e, ó mando de 6000 homes, esixiu o restabelecemento da Constitución de 1812. Lino de Pombo, apaixonado, preparou o seu cabalo e uníuse axiña ó batallón de Riego na vila de Alxeciras. A revolución mesmo parecía vitoriosa e unha das súas primeiras decisións do 23 de marzo foi sacar da Cárcel Real de Cádiz ao neogranadino Antonio Nariño, preso alí dende 1814. Nariño reuníuse en San Fernando con Riego e con Lino de Pombo, quen sentía unha fonda admiración por Nariño. "Al calor de ella, y de la proximidad del asturiano que había hecho inclinar la cérviz a Fernando VII, una noche, oyendo a un soldado tararear la Marsellesa, Lino les preguntó cómo aquel ejército libertador no poseía aún un canto de guerra propio". Foi desa maneira como Lino axudou na composición das estrofas do famoso Himno de Riego. "Por aquellos días, el cartagenero ingresó, lleno de entusiasmo, en la Sociedad Patriótica que Nariño fundó y presidió en San Fernando, y en donde trabajó con los notables del liberalismo español...No obstante, el día 26 de julio de 1820, Nariño debió refugiarse en Gibraltar, por razón de las intrigas que contra él fraguaba una dama que era novia de Pablo Morillo". Finalmente e ó cabo de tres anos o alzamento revolucionario de Riego foi sufocado pola Santa Alianza e os "cen mil fillos de San Luís" coa axuda dun exército encabezado polo seu tío, o xeneral José O'Donnell. Lino de Pombo foi apresado polas tropas do francés Bonnemain na batalla de Jódar e condenado a morte e Riego foi executado o 7 de novembro de 1823. Porén "Lino, entretanto, fue conducido ante el general Bonnemain para que éste le ratificara su sentencia de muerte. Miró a los ojos al francés y le hizo con las manos un gesto masónico. Esa noche, Bonnemain ordenó a sus oficiales hacer un alto para permitir la fuga del joven". Lino, dende Xibraltar, conseguiu fuxir a Londres onde foi recibido polo señor Hurtado, ministro da Gran Colombia, que lle liu unha carta do xeneral Santander, vicepresidente da nación, onde o invitaba a retornar a súa patria e o nomeaba membro da diplomacia como secretario da Legación. Un ano despois, en febreiro de 1825, deixa o seu cargo diplomático en Londres e retorna a súa patria da Gran Colombia. "Casi ocho años había permanecido en Europa y la patria que encontraba no podía ser la misma que abandonó. Su nombre había trocado por el de Gran Colombia, en homenaje a Cristóbal Colón". Xa en Bogotá e sendo presidente en funcións o seu amigo Santander solicitou do goberno a súa reincorporación ao Exército de Enxeñeiros co grao de capitán de enxeñeiros na súa querida vila de Popayán onde foi recibido polo seu pai. Don Manuel de Pombo era agora o encargado da Casa da Moeda de Popayán: "En España, había logrado publicar los tres libros en que ocupó sus años penínsulares: un Compendio histórico de la invasión de España por los franceses, una Gramática latina, y una Geografía concisa". A finais de 1826 Santander animouno a viaxar a París para completar a súa formación de enxeñeiro na famosa Escola de Pontes e Calzadas. Os estudos en París iniciaron a Lino na xeometría analítica que máis tarde trasladaría á súa cátedra de Popayán ou Bogotá. Foi o primeiro colombiano en recibir o grao de enxeñeiro a finais de setembro. 

 

Durante a súa estancia en Colombia o libertador Simón Bolívar foi adoptando posturas de goberno cada vez máis ditatoriais e o ambiente na incipiente Gran Colombia foise enmerdando con conspiracións e traizóns. O propio Lino tivo que mediar no alzamento de Obando e Hilario López no Ecuador. Farto do cariz ditatorial e das maneiras de Bolívar solicitoulle a este que o separase do servizo ó exército como enxeñeiro militar alegando que a súa vocación non eran as armas senón as matemáticas. Xa que logo, Lino incorporouse como enxeñeiro á universidade de Cauca en Popayán onde daba clases de xeometría aplicada e matemáticas e onde coñecería a súa futura esposa Ana María Rebolledo, nai do famoso poeta e escritor Rafael Pombo Rebolledo. "Lino había dejado transcurrir su juventud al margen de las pasiones que no fueran la patria, la libertad o el conocimiento. No había requerido de estímulos como el alcohol o el tabaco, que se abstenía por completo de consumir. Tampoco había sido mujeriego...Lo reclamaban las disciplinas del conocimiento, con el cual creía tener un pacto sagrado". Mentres vivía tranquilamente como profesor de universidade en Popayán tivo que asistir con perplexidade ao rumbo errático e desastroso que iba tomando o goberno de Bolívar e que conduciría sen remedio ao desmembramento da Gran Colombia coa independencia de Venezuela. Ante este caótico teatro político cheo de intrigas e vinganzas, Lino de Pombo decidiu consagrarse de cheo á cátedra. "En aquellos momentos, la política lo asqueaba". No ano 1830 tamén se oficializou a separación do Ecuador e a desaparición definitiva da Gran Colombia. Ante estes feitos, Lino de Pombo decidiu sacar á luz un xornal, El Conciso, no cal defendía a volta do xeneral Santander e a restitución da Constitución aprobada no "Congreso Admirable". Santander foi restituído como presidente do país o 7 de outubro de 1832. Foi entonces cando Santander lle pediu persoalmente a Lino de Pombo que se unira á reconstitución do país como Secretario de Interior e de Relacións Exteriores á idade de 35 anos, desprazándose de Popayán a Bogotá. Perante a desintegración da Gran Colombia, o esforzo diplomático centrábase no reparto satisfactorio das débedas e dos créditos con Ecuador e con Venezuela e na fixación dos lindes das tres nacións. Agora Lino de Pombo deixaba ao marxe as matemáticas e a xeometría para centrarse na ciencia do dereito e do dereito internacional. Porén, tralo rexeitamento por inconstitucional por parte da Cámara de Representantes do acordo sobre a débeda con Venezuela, chamado precisamente acordo Pombo-Michelena, Lino de Pombo tomou a decisión de dimitir do seu cargo o 22 de marzo de 1836, máis por causa da brillante intervención na Cámara do presidente e amigo Santander, Lino de Pombo foi novamente restituído no seu cargo. Por aqueles tempos Lino alternaba as súas funcións oficiais coas cátedras no Colegio Mayor Nuestra Señora del Rosario e máis no Colegio Militar. "Y éstas no eran ya sólo de geometría analítica, sino también de sus dos consecuencias inmediatas, debidas a Newton y a Leibniz: el cálculo diferencial y el cálculo integral". Elixido Márquez como presidente da república o 26 de novembro de 1837, Pombo fundou o xornal El Argos para defender a xestión presidencial de Márquez, un feito que remataría de maneira definitiva coa súa amizade con Santander. No ano 1839, Lino de Pombo foi apartado da Secretaría de Interior e asumiu o cargo da Dirección do Crédito Nacional. Desexaba dispor dun pouco máis de tempo para organizar nun tratado as ensinanzas que podía ofrecer ós futuros enxeñeiros colombianos en materia de xeometría analítica e cálculo diferencial e integral e que se proxectarían en dous libros de índole matemática. A todo isto Márquez volveu a requirilo para que ocupara de novo a Secretaría de Interior e Relación Exteriores e Lino aceptou de novo e en plena guerra civil entre federalistas e centralistas Lino de Pombo aceptou tamén a gobernación de Cundinamarca (Bogotá). Porén, tras unha viaxe nefasta de negociación a Caracas e próximo xa o goberno de Pedro Alcántara Herrán, Lino de Pombo foi deposto das súas obligacións oficiais aínda que mantivo o escano no Congreso. Agora podía adicarse en plenitude á cátedra e a redacción dos seus tratados matemáticos. No ano 1843 o goberno de Herrán requiriu novamente os servizos de Lino de Pombo para que recompilase nun volume toda a lexislación vixente da Nova Granada dende os días da independencia. "Jamás se había doctorado en jurisprudencia pero la ciencia del derecho había terminado resultándole tan familiar como la física o el cálculo". Deste xeito no ano 1845 publicou unha "Recopilación de leyes de la Nueva Granada". Durante o goberno de Mosquera, do partido dos republicanos, Lino de Pombo asumiu por un breve espazo de tempo a carteira de Facenda á idade de case 50 anos. Dende ese despacho, don Lino levou a cabo unha reforma do sistema tributario e monetario, procurou agrandar o desenvolvemento industrial do país, interesándose particularmente polas vías de comunicación terrestres e fluviais e fundou a Caixa de Aforros. En 1847, tras deixar a carteira de Facenda foi chamado como Contador Xeral.Co fin de apoiar a supresión do monopolio do tabaco defendida por Florentino González fundou outro xornal chamado El Siglo coa axuda do seu sobriño Arboleda, máis as eleccións de 1849 gañounas o liberal José Hilario López. Entre 1849 e 1854 abríuse un amplo período de tempo no cal Lino de Pombo puido adicar horas e horas aos tratados de aritmética e álxebra, de trigonometría, de xeometría analítica e de cálculo diferencial e integral como consecuencia dos seus anos de estudos en París. Así, en 1850, a Imprenta de la Nación sacou á luz as súas "Lecciones de geometría analítica" e os seus tratados matemáticos foron publicados uns detrás dos outros. "Durante más de cincuenta años, aquellos libros se erigieron en textos imprescindibles en liceos y universidades del continente". Tempo despois a Librería Española en París publicaría en dúas entregas a "Memoria histórica sobre la vida, carácter y trabajos científicos y literarios y servicios patrióticos de Francisco José de Caldas" poñendo en valor a figura do seu antigo mestre de xeometría e matemáticas. Tamén se acercou ao mundo da literaura cun relato de carácter costumbrista titulado Cachaco e tamén se atreveu coa tradución de dúas obras capitais, as Historias romanas y griegas de Oliver Goldsmith y el Tratado de artillería de LeBlond. Durante estes anos mantivo o seu escano no Congreso aínda que a súa actividade nel foi escasa, máis pola volta do ano 1854, xa con pouca saúde, aceptou o cargo da Procuraduría Xeral da Nación en tanto non asumise o cargo o seu amigo Florentino González. En 1855, sendo xefe do Estado Manuel María Mallarino aceptou de novo o cargo diplomático da Secretaría de Relacións Exteriores, un cargo que exerceu durante dous anos e onde tivo que facer frente a variados asuntos e conflitos coa veciña Venezuela e que Lino de Pombo resolviu coa súa experiencia e o seu exquisito sentido do humor, así mesmo fixo de mediador noutros sainetes de política exterior entre Estados Unidos, Centroamérica e Inglaterra, sobre todo no relativo ao itsmo de Panamá. Lino de Pombo O'Donnell faleceu en Bogotá o 20 de novembro de 1862 á idade de 65 anos. Lino de Pombo foi o sabio das sete esferas que se chamaban: matemáticas, armas, política, xurisprudencia, xornalismo, facenda e pedagoxía.

"Ahora comprendía que sus estudios en el Colegio Militar forzados por don Lino, y que permitieron su grado en matemáticas e ingeniería en 1851, definitivamente se habían incorporado a la quintaesencia de su yo poético, porque número y poesía eran uno" (Referido ao seu fillo o poeta colombiano Rafael Pombo Rebolledo).

 

 

 

BIBLIOGRAFÍA:

ESPINOSA, Germán: Lino de Pombo, El sabio de las siete esferas. Editorial Colciencias y Editorial Panamericana, Santafé de Bogotá, 1998.

A orixe etimolóxica de Dubra

 

  Val de orixe glacial en Val do Dubra

 

O topónimo Dubra ten a súa orixe nunha palabra de orixe céltica co significado de auga. Neste senso dwfr (pronunciado duvr) é unha forma alternativa galesa co significado de auga. O concello de Dubra ou Val do Dubra, na provincia da Coruña, comparte orixe etimolóxica coa cidade inglesa de Dover. Dover, históricamente en castellano Duvres, ten a súa orixe no idioma celta Brythonic, onde Dubras significaba As Augas:  

From Old English Dofras, from Latin Dubris, from Brythonic Dubras “the waters”, from Proto-Celtic dubros “water”.

BIBLIOGRAFÍA:

https://en.m.wiktionary.org/wiki/dwfr

https://es.m.wikipedia.org/wiki/Dover_(Kent)

https://en.m.wiktionary.org/wiki/Dover

https://www.etymonline.com/word/dover

 

¿Estaba o monte Medulio nos montes de Santa Comba?

                                             Lugar do mítico Monte Medulio     

O Monte Medulio é, segundo as fontes clásicas, o lugar onde tivo lugar a derradeira batalla que enfrentou aos celtas galaicos coas tropas lexionarias do imperio romano. Paulo Orosio, historiador natural de Braga, situaba o Monte Medulio nas proximidades do río Miño (“Minio flumini inminenten”). Este apuntamento intencionado fai referencia ás terras de Galicia por onde discorre precisamente o río Miño, e ten por finalidade diferenciar a batalla do Monte Medulio do escenario das Guerras Cántabras, ó outro lado dos Ancares. O Monte Medulio tivo lugar na terra dos galaicos, as terras do Miño.

Segundo o historiador romano Lucio Anneo Floro, o Monte Medulio estaba rodeado por un foxo continuo de 15 millas romanas, o que supón un perímetro defensivo duns 25 kilómetros aproximadamente.

A invasión da Gallaecia polos romanos despregouse en dúas direccións principais, unha dende o este da península como continuación das Guerras Cántabras, e outra de maneira natural dende o sur da península, logo, por lóxica, o noroeste da Gallaecia constitúe o último baluarte irredutíbel da resistencia dos galegos a seren invadidos polas forzas de ocupación imperiais.

Morfoloxicamente e xeograficamente as terras de Santa Comba constitúen unha penechaira amesetada facilmente abarcable e defendible que conforma un auténtico fortín defensivo no noroeste da Gallaecia. A cunca alta do Xallas asemella a forma dun mega-castro natural cos seus correspondentes parapetos formados por elevadas montañas de 500 metros de altitude, que facilitaban a súa defensa, e que conforman un perímetro de 25 kilómetros de lonxitude, xustamente como describen as fontes clásicas. Era un obstáculo defensivo natural que interrompía os intereses viarios, mineiros e urbanísticos do Imperio romano. As súas grandes dimensións, a diferenza dun castro corrente, permitía a subsistencia no seu interior dos sublevados e tamén permitía acoller no seu interior a un grande número de guerreiros e combatentes, polo que se converteu nun lugar especialmente complicado e conflitivo para as tropas invasoras, moi diferente en tamaño a outros castros sometidos coma Numancia ou Castro do Monte Bernorio. É entendible, polo tanto, que os romanos optaran polo asedio dende a distancia como estratexia militar.

No entorno desa fortaleza natural que constitúen as terras altas do Xallas existe unha abondosa toponimia que fai alusión a un posible escenario bélico de confrontación: Portomedal (Val do Dubra), Monte Meda (Zas), Cousieiro, Montes de Couso, Couso (Coristanco), Marcelle, Vila-Martiño, San Martiño, ara de Couso Oenaego en Seavia (Coristanco), ara de Couso Marcus en Brandomil (Zas), ara de Couso en Logrosa (Negreira), Monte Teixoeira en Coristanco, o Foxo, a Trincheira, A Illa, A Cavada ou Gontar que significa "loita" en lingua xermánica.

Ante a presión do poderoso exército romano os míticos guerreiros galaicos, nun acto de heroicidade e valor, optaron polo suicidio co veleno presente na árbore do teixo.

O cardo é a flor nacional de Escocia. Din que o cardo é unha flor orixinaria do norte de África que se foi estendendo de sur a norte co gando nas primeiras migracións durante o Neolítico. Nos montes do Castelo en Santa Comba medra un tipo de cardo único no mundo, unha planta endémica da zona cunha fermosa flor amarela símbolo do máis alá, chámase Centaurea ultreiae e Centaurea bazarensis. Eu dende aquí propoño que se lle chame Centaurea Medulis en recordo de todos os celtas que se suicidaron no famoso Monte Medulio.

                                                   Centaurea Ultreiae

"Mawr" é unha palabra galesa, "mor" en gaélico escocés, das linguas célticas, que significa "destacado", "grande", "poderoso" e "forte". Distribución do apelido "mouro" en Galicia:

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto.