Cando o fértil deserto do Sáhara era a modernidade e irradiaba toda a súa cultura cara o sur de Europa, cara Portugal, Galicia, Sardeña ou Croacia, cara o Sahel e cruzaba o océano Atlántico para invadir o continente americano. O Sáhara sempre foi e sempre será a modernidade, a praia e o sol eternos, a vida pública na praza do poboado efímero, fronte aos enfermizos neandertais consumidos polos rigores glaciais do clima europeo, amargados e anguriados coma os europeos actuais, cansos de recadar cartos ou leña para pagar unha mísera calefacción.
Bilmawen
Bilmaw ou Bilmawen é unha celebración folklórica bereber que se celebra o día posterior ao Día do Cordeiro nalgunhas rexións de Marrocos sobre todo en Inzgan e en Agadir. Para a ocasión os mozos realizan máscaras e visten indumentarias feitas con peles de ovellas e de cabras sacrificadas para a ocasión. Os mozos bailan cos "disfraces" sostendo nas súas mans membros dos animais sacrificados que utilizan para golpear ás xentes que se van atopando polo camiño. Bilmawen en lingua bereber significa "os das peles". Rituais semellantes son os carneiros de Tigaday na illa do Hierro e "las cabras y los machos" de La Aldea na illa de Gran Canaria.
Durante o Bilmawen, persoas enmascaradas e tinxadas con carbón e vestidas con peles realizan unha teatralización polas rúas e prazas das vilas acompañados de músicos que tocan a frauta (Ghaytas) e os tambores xunto a unha multitude que canta pequenas coplas que describen aos carneiros como seres ou criaturas aterradoras. Os mozos disfrazados de carneiros bromean e atemorizan aos nenos e perseguen á xente golpeándoa levemente coas patas das cabras utilizando en ocasións unha linguaxe groseira. Adultos, nenos, homes e mulleres agóchanse nas súas casas onde pechan a porta.
Bilmawen representa un acto dos antepasados que dende as súas tumbas veñen visitar as persoas vivas que viven nas aldeas. Bilmawen é na súa omnipotencia derivada dos espíritos ancestrais mais teñen as súas regras a seguir.
Na rexión da Kabylia denomínase "a vella cabaza" e é representado mediante un baile de máscaras onde as frautas e as pandeiretas crean un ambiente plenamente festivo. En Haha e Mogador (Essouira), os Bilmawen colocan unha cabaza cubrindo a cabeza.
Este festival sirve para reafirmar os valores colectivos como parte dunha comunidade. "El cambio momentáneo del orden de las cosas y la desobediencia es expresiva. Se presenta en una forma paradójica en la que todo se juega en la dualidad de opuestos: vida /muerte, humano/animal, masculino/femenino, Eid El-Kebir/Bilmawen, alegría y temor, casa/calle, día/noche, religioso/secular". "Ese día, en la inspiración de los antepasados, muchos tabúes se levantan, como entrar en una casa sin llamar, para atacar a las personas mayores, elevar las manos sobre la mujer, o incluso utilizar la palabra provocación", "una transgresión en particular es la relación hombre-mujer, como si se les permite a los Bilmawen golpear a las mujeres".
Mascaradas dogón en Mali
Cada sesenta anos as diferentes comunidades dogón celebran o ritual Sigi, un ritual cíclico que vai de aldea en aldea. Sigi é un ritual ou cerimonia que unifica a tódolos pobos da etnia dogón. É un ritual no que se recrea a cosmogonía do pobo dogón e tamén hónrase aos antepasados. A danza de máscaras tan característica que forma parte do ritual tamén acompaña outros momentos da vida dos dogón como poden ser nacimentos, defuncións ou o comezo da tempada de chuvias. Durante o ritual, a sociedade da danza chamada "awa" usa o idioma sigi, unha lingua exclusiva deste rito, e soamente os homes que saben este idioma e foran circuncidados poderan participar nel. As mascaras eran talladas polos propios iniciados. Tralas mascaradas os danzantes reúnense cansos e esgotados, sendo agasallados polos asistentes con sadi, unha cervexa de millo miúdo coa que se pecha o ritual. O Damá era outro ritual celebrado trala defunción onde se celebraba que alma do defunto alonxábase do mundo dos vivos e ía cara o gran deus Amma tal que as almas dos xustos chegaban ao paraíso.
Entre as diferentes máscaras temos:
A máscara da anciá, é unha máscara dogón icónica para a súa sociedade relacionada co mito dos catro antepasados e da creación e onde un deles chamado Arou engaiola á vella polos seus afectuosos e repetuosos modais e esta otorgalle a cambio uns poderes sobrenaturais cos cales Arou consegue domesticar os animais, crear ferramentas e propiciar a chuvia.
A máscara Azagay está baseada no mito Azagay relacionado coa cosmogonía dogón sobre a orixe do universo e onde o deus Amma é o seu principal creador e quen deu orixe a catro parellas de xemelgos cos que comeza a devandita cosmogonía.
A máscara do sanador que simboliza a un curandeiro experto na utilización das plantas e ao que o pobo acudirá ante calquera enfemidade ou ferida física.
A máscara Dyonune ou do meigo ao que o pobo recorre cando a enfermidade ten unha base sobrenatural ou é resultado dunha bruxería e quen determinará as causas da enfermidade a través da adivinación.
A máscara Pulla Yana ou do Fulani e que imita ás acicaladas mulleres da etnia fulani cando traballaban como pastores para o pobo dogón. É unha máscara burlesca e satírica que representa o odio que o pobo dogón tiña cara aos fulanis dos cales eran acérrimos inimigos pois adicáronse a guerrear contra eles coa finalidade de islamizalos. A máscara representado ao home pullo é a viva expresión do larchán e do estúpido. Era unha danza que facía mofa da preguiza dos fulani. Nesta máscara a danza xoga un papel protagonista onde o bailarín simulaba frecuentes caídas pedindo a axuda do público finxindo estar ferido ou moi cansado con xestos abúlicos ou negándose a traballar.
A máscara Dyobi ou do corredor era bailada por xente moi xove que habendo cumprido co rito de iniciación e de circuncisión estaba xa capacitado para entrar na "Sociedade das Máscaras" ou "Awa". Vai cuberto cunha túnica branca sobre a cal colgan largas fibras vermellas e nunha man leva unha cabaza e na outra unha lanza. Non baila, soamente corre de forma aloucada e de forma desordenada.
A máscara Yona era a máscara do xefe da mascarada e o que levaba o caxato de mando do ritual. Era quen dirixía a orde do recorrido e mais a orde de cada intervención.
As máscaras Amma Ta, Kanaga e Sirige estaban relacionadas co deus creador. Eran danzas que rememoraban as accións levadas a cabo ao comezo da creación do universo por Amma, o deus inmortal, todopoderoso e omnisciente dos dogón.
Entre as diferentes máscaras temos:
A máscara da anciá, é unha máscara dogón icónica para a súa sociedade relacionada co mito dos catro antepasados e da creación e onde un deles chamado Arou engaiola á vella polos seus afectuosos e repetuosos modais e esta otorgalle a cambio uns poderes sobrenaturais cos cales Arou consegue domesticar os animais, crear ferramentas e propiciar a chuvia.
A máscara Azagay está baseada no mito Azagay relacionado coa cosmogonía dogón sobre a orixe do universo e onde o deus Amma é o seu principal creador e quen deu orixe a catro parellas de xemelgos cos que comeza a devandita cosmogonía.
A máscara do sanador que simboliza a un curandeiro experto na utilización das plantas e ao que o pobo acudirá ante calquera enfemidade ou ferida física.
A máscara Dyonune ou do meigo ao que o pobo recorre cando a enfermidade ten unha base sobrenatural ou é resultado dunha bruxería e quen determinará as causas da enfermidade a través da adivinación.
A máscara Pulla Yana ou do Fulani e que imita ás acicaladas mulleres da etnia fulani cando traballaban como pastores para o pobo dogón. É unha máscara burlesca e satírica que representa o odio que o pobo dogón tiña cara aos fulanis dos cales eran acérrimos inimigos pois adicáronse a guerrear contra eles coa finalidade de islamizalos. A máscara representado ao home pullo é a viva expresión do larchán e do estúpido. Era unha danza que facía mofa da preguiza dos fulani. Nesta máscara a danza xoga un papel protagonista onde o bailarín simulaba frecuentes caídas pedindo a axuda do público finxindo estar ferido ou moi cansado con xestos abúlicos ou negándose a traballar.
A máscara Dyobi ou do corredor era bailada por xente moi xove que habendo cumprido co rito de iniciación e de circuncisión estaba xa capacitado para entrar na "Sociedade das Máscaras" ou "Awa". Vai cuberto cunha túnica branca sobre a cal colgan largas fibras vermellas e nunha man leva unha cabaza e na outra unha lanza. Non baila, soamente corre de forma aloucada e de forma desordenada.
A máscara Yona era a máscara do xefe da mascarada e o que levaba o caxato de mando do ritual. Era quen dirixía a orde do recorrido e mais a orde de cada intervención.
As máscaras Amma Ta, Kanaga e Sirige estaban relacionadas co deus creador. Eran danzas que rememoraban as accións levadas a cabo ao comezo da creación do universo por Amma, o deus inmortal, todopoderoso e omnisciente dos dogón.
Mascaradas do pobo diola en Casamance, Senegal
Na rexión de Casamance en Senegal, o pobo diola tamén é famoso polas súas celebracións de mascaradas. A maís coñecida e famosa é a máscara do Kumpo feita con fíos de palma e cun pao a modo de corno no centro da cachola que lle permite facer movimentos circulares e acrobáticos moi espectaculares. Ao son da música, o espírito que posúe nese momento ao Kumpo permítelle xirar rapidamente e deste xeito limpar as malas enerxías do pobo e as doenzas dos alí presentes. Outras máscaras diola que acompañan ao Kumpo e que bailan e animan aos espectadores e que representan espíritos ancestrais son a máscara Samay, que ten dous pequenos cornos e un traxe de cor area elaborado con sacos de pataca reciclados, leva tamén nunha man unha vara coa que zosca ao público. Semellante a máscara Samay é a máscara Niasse que non ten cornos pero si dúas varas en cada man coa que se despraza. A máscara Agomala ou máscara do gorila negro ten o corpo feito con fíos de sacos de arroz reciclado que logo os mozos tinxen de negro. Outra máscara ten corpo negro e pico de paxaro.
Ritual Yaokwa de Brasil
O ritual chamado Yaokwa é unha celebración do pobo enawene nawe para o mantemento da orde social e cósmica. O pobo enawene nawe pertence ao grupo étnico e lingüístico arawak e habitan no estado brasileño do Mato Grosso, na bacía do río Juruena.
Durante o ciclo anual da estación seca levan a cabo o ritual Yaokwa coa finalidade de render unha homenaxe aos espíritos e garantizar a orde cósmica e tamén a orde social entre os diferentes membros do clan. O ritual pode chegar a prolongarse por espazo de sete meses e nel búscase a comuñón entre o medio natural e social e a cosmoloxía, celebrando ao mesmo tempo o ciclo anual e repetitivo da pesca no río. Os espíritos, como cada ano, regresan ao poboado coa abondosa pesca que nesas datas inicia o seu ascenso polo curso do río. Ataviados para a ocasión con traxes fabricados de palma, os espíritos atacan o poboado dos enawene nawe. Os membros da tribo deben preparar comida para alimentar aos perigosos espíritos e así acalmar a súa ira mentres que nenos e mulleres permanecen agochados nas súas cabanas. Ao mesmo tempo o ritual é amenizado coa interpretación de diferentes músicas e danzas. Yaokwa quere dicir "Banquete dos espíritos".
Ritual Klóketen dos selknam en Tierra del Fuego
A cerimonia Klóketen componse dunha serie de rituais onde os máis vellos da tribo revelaban aos máis novos, os iniciados, os seus coñecementos segredos de carácter cosmogónico. Era un ritual exclusivamente masculino de iniciación nas cuestións da cosmovisión do pobo selknam, na introdución e no coñecemento de cuestións como o ben e o mal, a orde e o caos. Representando o ben estaba o deus Temáukel e o seu demiurgo Kénos e pola outra banda estaban os seres do mal, da destrución e do caos como Xalpen, a deusa do inframundo e dos infernos, cos seus guerreiros destrutores chamados Shoortes que atemorizaban ás mulleres e nenos gornecidos nas súas chozas.
A celebración compoñíase dunha serie de escenografías de seres enmascarados que podían durar catro meses ou mesmo un ano enteiro. Eran uns festexos destinados a ser celebrados durante a escuridade do inverno, mais a neve e o frío característico desta estación prexudicaba a correcta execución do ritual polo que se trasladou ao comezo do outono.
As diferentes máscaras representaban os diferentes espíritos. No mundo plástico e escuro do caos e da destrución destacaba Xálpen que se vale dos seus guerreiros Shoorte para esparexer o caos e a destrución e infundir terror a nenos e a mulleres. Os diferentes espíritos malignos intentan ser unha representación do mundo plástico e escuro, para iso válense da danza, da pintura excesiva dos corpos e de aterradoras máscaras. Os Shoorte ían excesivamente pintados e con fermosas máscaras. Keternen era o fermoso fillo enxendrado por Xalpen, como deusa da plasticidade e dadora de vida, ataviado con abondoso penuxe branco adherido ao corpo. Outros personaxes da cerimonia eran Hayilan, Olim, que representaba o saber escuro do feiticeiro e do médico, Mátan era un ser masculino e boíño. Outros eran espíritus do grotesco como Ulen. Háinxo era un espírito panzudo, voluminoso e torpe. Kátaix, Kósmenk, Kulan, etc. Cada figura individual representaba unha personalidade absolutamente definida conformando unha explosión de creatividade e de cor que contrastaba coa sobriedade dos selknam na súa vida cotiá.
